آموزش, مقالات, مقالات تئوری موسیقی
هارمونی چیست؟
مارس
موسیقی دارای سه عنصر اساسی ملودی، ریتم و هارمونی است. دو عنصر اول باعث می‌شوند یک آهنگ به‌یادماندنی شود؛ مثلاً موتیف آغازین سمفونی شماره ۵ بتهوون یا جمله سینتی‌سایزر Timbaland در آهنگ Dirt Off Your Shoulder از Jay-Z. اما این عنصر سوم یعنی هارمونی است که یک قطعه موسیقی را از حالت معمولی و قابل پیش‌بینی به حالت چالش‌برانگیز و پیچیده ارتقاء می‌دهد.
تعریف هارمونی
هارمونی به زبان ساده محصول ترکیب نت‌های واحد موسیقی در قالبی همگن و گروهی است.
یک ارکستر را در نظر بگیرید. ممکن است نوازنده فلوت یک نت، نوازنده ویولن یک نت دیگر و نوازنده ترومبون نتی متفاوت از این دو را بنوازد؛ اما وقتی نت‌های این سه ساز همزمان شنیده می‌شود، هارمونی ایجاد می‌گردد.
هارمونی چگونه در موسیقی نمود پیدا می‌کند؟
هارمونی معمولاً به شکل ترتیب آکوردها مورد بررسی قرار می‌گیرد. در قالب ارکستری که در بالا تصور کردیم، بیایید فرض کنیم که نوازنده فلوت نت لا در اکتاو بالا، نوازنده ویولن نت دو دیز و نوازنده ترومبون نت فا دیز را به‌صورت کشیده می‌نوازد. این سه نت در کنار یکدیگر آکورد فا دیز مینور تریاد را ایجاد می‌کنند. پس با اینکه هر نوازنده تنها یک نت واحد را می‌نواخت، هر سه نوازنده در کنار یکدیگر آکورد فا دیز مینور را می‌نواختند.
- وقتی تمام سازهای یک گروه موسیقی نت‌هایی را بنوازند که در قالب یک آکورد جای بگیرد، به آن آکورد همخوان یا consonant می‌گوییم.
- اما وقتی نوازنده‌ها از خطوط ملودیکی استفاده کنند که در قالب یک آکورد جای نگیرد (مثلاً در شرایطی که ساز ابوا نت سی بمل و سایر ارکستر نت‌های آکورد ر ماژور را بنوازند)، به آکورد حاصل‌شده، ناهمخوان یا dissonant گفته می‌شود.
- البته گاهی آهنگساز تعمداً از هارمونی ناهمخوان استفاده می‌کند. مثلاً شاید آهنگساز قصد داشته باشد که نت سی بمل بر روی ر ماژور شنیده شود (از نظر تئوری موسیقی این نت درجه ششم بمل گام به حساب می‌آید)؛ حتی اگر صدای حاصله برای طرفداران موسیقی غربی چندان گوش‌نواز نباشد.
هارمونی چگونه در موسیقی مورد استفاده قرار می‌گیرد؟
هارمونی ممکن است به‌طور کامل توسط آهنگساز نوشته شود یا خطوط اصلی آن توسط آهنگساز مشخص شده و جزئیات آن توسط نوازندگان در حین اجرا شکل گیرد. در سناریوی ارکستری که پیش‌تر تصور کردیم، مثال بارزی از هارمونی را دیدیم که دقیقاً توسط آهنگساز مشخص شده باشد. در آن شرایط، آهنگساز نت‌های مشخصی را به هر ساز محول کرده بود که از ترکیب آنها آکورد ساخته می‌شد. این روش در سنت موسیقی کلاسیک اروپایی مرسوم است.
نمونه‌های شناخته‌شده هارمونی در موسیقی
یک راه مرسوم دیگر برای بیان هارمونی توسط آهنگساز این است که ترتیب آکورد مشخصی را تعیین کند و به نوازنده‌ها اجازه دهد تا خطوط ساز خود را به‌نحوی ایجاد کنند که در قالب این ترتیب آکورد جای بگیرد.
برای مثال، آهنگ Down on the Corner از گروه Creedence Clearwater Revival را بررسی می‌کنیم:
- آهنگ در گام دو ماژور نوشته شده است.
- این آهنگ از ترتیب آکورد مرسومی در این سرکلید استفاده می‌کند که حول محور آکورد دو ماژور تریاد، سل ماژور تریاد و فا ماژور تریاد می‌گردد.
- بدین نحو از نوازنده‌ها انتظار می‌رود تا با استفاده از گام دو ماژور، خطوطی را برای ساز خود بنویسند که با این ترتیب آکورد همخوانی داشته باشد.
در قسمت مقدمه آهنگ، Stu Cook خط بیسی را می‌نوازد که عمدتاً از نت‌های تک تشکیل شده است، Tom Fogerty نوازنده ریتم گیتار آکوردهای ۵ و ۶ نتی می‌نوازد و John Fogerty نوازنده لید گیتار نیز یک ملودی در گام دو ماژور می‌نوازد. همراه این‌ها، نوازنده درامز، یعنی Doug Clifford، ریتم آهنگ را اجرا می‌کند. همه نوازنده‌ها در قالب هارمونی واحد و بر اساس ترتیب آکورد و گام کلی دو ماژور اجرا می‌کنند.
هارمونی ضمنی چیست؟
گاهی نوازنده‌ها تمام نت‌های یک آکورد را اجرا نمی‌کنند؛ بلکه از هارمونی ضمنی (Implied Harmony) استفاده می‌کنند و به گوش شنونده اجازه می‌دهند تا فضاهای خالی را خود پر کند. این تکنیک خصوصاً در سبک جز محبوب است.
به عنوان مثال بیاید آکورد هفت دومینانت را در نظر بگیریم که یکی از مهمترین اجزای تشکیل‌دهنده موسیقی جز است.
- آکورد دومینانت از چهار نت تشکیل می‌شود: نت ریشه یا تونیک، درجه سوم ماژور، درجه پنجم و درجه هفتم دومینانت.
- برای مثال، آکورد سل هفت از نت‌های سل (ریشه)، سی (سوم ماژور)، ر (پنجم) و فا (هفتم دومینانت) تشکیل می‌شود.
حال فرض کنیم که یک ارکستر جز، دو نوازنده ساکسوفون دارد که هر یک تنها می‌توانند یک نت در آن واحد بنوازند.
- هدف ما این است که آکورد سل هفت را ایجاد کنیم؛ اما به علت محدودیت سازبندی تنها می‌توانیم دو نت در آن واحد داشته باشیم.
- شاید یک نوازنده راک ترجیح دهد با استفاده از درجات اول و پنجم صدای پاور کورد را ایجاد کند، اما نوازندگان جز احتمالاً درجات سوم و هفتم را انتخاب می‌کنند؛ زیرا این نت‌ها شخصیت آکورد ۷ را تداعی می‌کنند. پس برای تداعی شخصیت آکورد سل هفت از نت‌های سی و فا استفاده می‌کنیم.
- عجیب است که هیچ‌یک از این دو ساکسوفون برای نشان دادن آکورد سل، نت سل را نمی‌نوازند؛ اما اگر از یک نوازنده ساکسوفون جز سوال کنید به شما می‌گوید که نواختن آن نت، کار نوازنده بیس است.
نوازندگان بیس نیز از هارمونی ضمنی استفاده می‌کنند؛ زیرا آنها هم معمولاً یک نت در آن واحد می‌نوازند. به‌عنوان مثال، نوازنده بیس ممکن است نت فا را انتخاب کند که نت ریشه آکورد است. اما آیا آکورد مذکور فا ماژور است؟ یا فا مینور؟ یا فا دیمینیشد؟
تئوری هارمونی تنال (و درک ذاتی شنونده از این تئوری) کمک می‌کند که بفهمیم آکورد مورد نظر چه نوع آکوردی است
- اگر گام آهنگ ر مینور باشد، آکورد ما به احتمال زیاد فا ماژور است. فا ماژور آکورد سوم بمل گام است و نت‌های تشکیل‌دهنده آن (فا، لا و سی)، همگی متعلق به گام ر ماژور هستند.
- اگر گام آهنگ می بمل مینور باشد، احتمالاً آکورد ما فا دیمینیشد است؛ زیرا این آکورد مربوط به گام می بمل مینور است.
سه نوع مختلف هارمونی در موسیقی
هارمونی می‌تواند در قالب‌های مختلفی ظهور کند. در پایین به برخی از محبوب‌ترین و مهمترین انواع هارمونی اشاره می‌کنیم:
- هارمونی دیاتونیک: در این نوع هارمونی، تمام نت‌ها و آکوردهای آهنگ از گام اصلی آهنگ اقتباس می‌شوند. پس اگر گام آهنگ لا بمل ماژور باشد، تمام نت‌های به‌کاررفته در آهنگ از هفت نت تشکیل‌دهنده گام لا بمل ماژور خواهند بود. اگر گام آهنگ را نمی‌دانید، کافیست به سرکلید آهنگ در ابتدای نت توجه کنید؛ دیز و بمل‌های درج‌شده در ابتدای نت‌نویسی به ما نشان می‌دهند که گام آهنگ چیست. هارمونی دیاتونیک در سبک‌های مختلف از آهنگ‌های بی‌کلام یونان باستان تا گروه‌های کر دوره رنسانس و آهنگ‌های پاپ امروزی یافت می‌شود.
- هارمونی غیر دیاتونیک: هارمونی غیر دیاتونیک از نت‌هایی استفاده می‌کند که بخشی از گام اصلی آهنگ نیستند. این نوع هارمونی عمیقاً با سبک جز درآمیخته است؛ اما نمونه‌های آن را می‌توان در تمام سبک‌های موسیقی مشاهده کرد. فرض کنیم مجدداً در گام لا بمل ماژور هستیم و آکورد سی بمل هفت را می‌نوازیم. این آکورد حاوی نت ر است که در گام اصلی آهنگ موجود نیست. صدای این نت کمی غیر متعارف خواهد بود؛ اما باعث به‌یادماندنی‌تر شدن آهنگ می‌شود. نمونه مناسبی از این کار را می‌توان در آهنگ Somebody to Love از گروه کویین مشاهده کرد. در جایی که فردی مرکوری جمله «I’ve just gotta get out of this prison cell» را بیان می‌کند، کلمه out بر روی آکورد سی بمل در گام لا بمل ادا می‌شود. اما هارمونی غیر دیاتونیک مفهوم تازه‌ای نیست. پرلودها و فیوگ‌های یوهان سباستیان باخ قریب به ۴۰۰ سال عمر دارند؛ ولی مانند کلاس درسی برای ترکیب نت‌های غیر دیاتونیک با سرکلیدهای موسیقی کلاسیک به شمار می‌روند.
- هارمونی آتونال: این نوع هارمونی هیچ مرکزیت تنالی ندارد: یعنی حول محور گام ماژور یا مینوری که نت ریشه قابل تشخیصی داشته باشد، ساخته نشده است. هارمونی آتونال در موسیقی کلاسیک عمدتاً مدیون ساخته‌های آرنولد شونبرگ است. شونبرگ شخصاً به کلمه آتونال علاقه نداشت و تکنیک خود را «موسیقی دوازده نتی» می‌نامید؛ یعنی نوعی از موسیقی که هر ۱۲ نت موجود در موسیقی غربی ارزش هارمونیک برابری دارند. هارمونی آتونال در جنبش free jazz (جز آزاد ) نیز به محبوبیت دست یافت و توسط نوازندگانی مانند ارنِت کلمن و دان چری مورد استفاده قرار گرفت.
هر موسیقی که نتی در آن موجود باشد، دارای هارمونی است؛ خواه در قالب ارکسترهای بزرگ و خواه تنها توسط یک ساز. هارمونی در کنار ملودی و ریتم، بخشی بنیادی از موسیقی است که انسان‌ها به مدت هزاران سال از آن لذت برده‌اند.
منبع: MasterClass
مترجم: کیان ایرجی