مبانی تئوری موسیقی: شناخت مدها و استفاده از آنها در آهنگسازی

در محافل تئوری موسیقی به‌کرات درباره مدها (modes) صحبت می‌شود؛ اما اینکه مدها دقیقاً چه هستند و چگونه باید از آنها استفاده کنیم، کماکان برای بسیاری از افراد روشن نیست.

یک لحظه به آرپژیاتور و مدهای مختلف آن فکر کنید. آرپژیاتور یک دستگاه واحد است؛ اما با تغییر ‌مد این دستگاه می‌توان کاربری‌های متفاوتی از آن دریافت کرد. ممکن است در یکی از مدها نت‌های بالارونده اجرا شوند، مد دیگر نت‌های پایین‌رونده اجرا می‌کند و شاید چند مد مختلف هم باشند که نت‌ها را به‌صورت جمله‌های بالارونده و پایین‌رونده اجرا می‌کنند. تغییر ‌مد برای رسیدن به نتیجه‌های متفاوت را می‌توان در گام‌های ماژور نیز پیاده کرد.

‌مد وقتی ایجاد می‌شود که گام ماژور را از نتی غیر از نت تونیک (ریشه) گام شروع کنیم. اگر گام دو ماژور را از نت دو اجرا کنیم، همان صدای همیشگی شاد گام ماژور را خواهیم شنید که شبیه به حال‌و‌هوای آهنگ مذهبی Saints Go Marching In است؛ اما اگر همین نت‌ها را از نت رِ تا رِ اکتاو بالاتر اجرا کنیم، صدایی کاملاً متفاوت، با حال‌وهوایی غمگین‌تر و مینور‌گون خواهیم شنید که یادآور آهنگ What Shall We Do With The Drunken Sailor است.

از آنجا که گام ماژور دارای هفت نت است، هر یک از این نت‌ها می‌تواند به‌عنوان نت مبدأ در نظر گرفته شود و در نتیجه هفت ‌مد مختلف خواهیم داشت. این مدها با نام قبایل باستانی یونان نام‌گذاری شده‌اند و نام‌های آنها از این قرار است: آیونین (Ionian)، دورین (Dorian)، فریجین (Phrygian)، لیدین (Lydian)، میکسولیدین (Mixolydian)، آیولین (Aeolian) و لوکرین (Locrian). هر مد دارای صدا و شخصیت موسیقایی مختص خود است.

اگر ماهیت مد را درک کنیم، مفهوم آن بسیار ساده خواهد بود؛ اما حتی وقتی مبانی آن را بدانید نیز تشخیص اینکه چه استفاده‌ای می‌توان از آنها داشت، کمی دشوار است. پس بعد از بررسی تئوری نهفته در مد‌ها، به چند روش استفاده از آنها در تولید موسیقی می‌پردازیم.

قدم اول

مثل هر مقاله تئوری موسیقی دیگر، کار را با دوست قدیمی خود، یعنی گام دو ماژور شروع می‌کنیم! در این گام با هشت نت سر و کار داریم که بر روی کلیدهای سفید صفحه کلید پیانو از نت دو تا دوی اکتاو بالا نواخته می‌شوند. به الگوی فواصل بین نت‌ها توجه کنید. دو-ر-می-فا-سل-لا-سی نت‌های ما هستند و فواصل مابین آنها نیز عبارت است از پرده-پرده-نیم‌پرده-پرده-پرده-پرده-نیم‌پرده.

قدم دوم

مفهوم بیان‌شده در قدم اول بدان معناست که فاصله بین دو نت اول گام (دو و ر) یک پرده، فاصله بین نت‌های ر و می یک پرده دیگر، بین می و فا نیم‌پرده و الی آخر است. اگر همین الگوی فواصل را از نتی غیر از نت دو شروع کنیم، نتیجه کماکان یک گام ماژور است که نت ریشه آن همان نتی خواهد بود که گام را از آن شروع کرده‌ایم.

قدم سوم

گام ماژور در قالب استاندارد خود اولین ‌مد از هفت ‌مد، یعنی ‌مد آیونین است. در این مثال، این ‌مد را از نت دو تا دو در نظر گرفته‌ایم و با قرار دادن یک نت دو کشیده در دامنه باس، تأکید آن را مضاعف کرده‌ایم. نواختن نت تونیک یا ریشه گام در دامنه باس مرکزیت تنال را تقویت کرده است و در نتیجه می‌توانیم به گوش‌های خود بیشتر اعتماد کنیم: چیزی که در حال شنیدن آن هستیم، نوع استاندارد گام دو ماژور یا همان ‌مد دو آیونین است.

قدم چهارم

حال بیایید به همین گام و همین نت‌ها نگاهی بیندازیم، اما این بار به جای شروع کردن از نت دو، کار را از نت ر شروع می‌کنیم. نت‌های ما همان نت‌های قبلی هستند و ترتیب آنها نیز تغییر نکرده است؛ اما با تغییر نقطه شروع، اکنون در حال نواختن مد دورین هستیم.

قدم پنجم

دلیل صدای متفاوت این ‌مد این است که الگوی فواصل اکنون به این صورت درآمده است: پرده-نیم‌پرده-پرده-پرده-پرده-نیم‌پرده-پرده. اکنون گوش ما اولین نت را به‌عنوان نت ریشه می‌شنود. اگر حس شنیداری را با یک نت ر کشیده در دامنه باس تقویت کنیم، شخصیت مینورگون جدید ‌مد ما تحکیم می‌شود: ‌مد ر دورین. این همان مدی است که در آهنگ‌های Eleanor Rigby و Scarborough Fair مورد استفاده قرار گرفته است.

قدم ششم

با ادامه این مسیر، مد بعدی ما مد فریجین خواهد بود که با شروع کردن از درجه سوم گام ماژور حاصل می‌شود؛ پس در این نمونه گام را از نت می تا می در نظر می‌گیریم. الگوی فواصل نیم‌پرده-پرده-پرده-پرده-نیم‌پرده-پرده-پرده باعث می‌شود ‌مد فریجین حال‌وهوایی اسپانیایی داشته باشد. این مد در حقیقت همان گام مینور سنتی است که درجه دوم آن نیم‌پرده کاهش پیدا کرده است.

قدم هفتم

مدهای باقی‌مانده یعنی لیدین، میکسولیدین، آیولین و لوکرین نیز با همین الگو ایجاد شده و برای هر یک باید گام را از یک نت جلوتر در نظر بگیریم. جدول بالا تمام مدها را از نت دو نشان می‌دهد؛ یعنی دو آیونین، دو دورین، دو فریجین و الی آخر.

قدم هشتم

حال چگونه از همه این اطلاعات در موسیقی خود استفاده کنیم؟ می‌توانید نت‌های هر‌ مد را در نظر گرفته و آنها را به هر ترتیب یا در هر جمله‌ای بر روی نت باس مورد نظر بنوازید. در این نمونه، نت‌های گام دو ماژور را بر روی نت می باس کشیده می‌نوازیم تا یک ملودی در ‌مد می فریجین به دست آید.

قدم نهم

در تصویر آهنگی را در گام دو ماژور مشاهده می‌کنید که ملودی آن بین دو دورین (دو، ر، می بمل، فا، سل، لا و سی‌ بمل) و دو لیدین (دو، ر، می، فا‌ دیز، سل، لا و سی) تغییر می‌کند. توجه کنید که چگونه هر ‌مدی که از نت دو عبور می‌کند، این نت را از گام ماژور متفاوتی برگرفته است. نت‌های ‌مد دو دورین از گام سی بمل ماژور گرفته شده‌اند؛ زیرا نت دو درجه دوم این گام است. نت‌های ‌مد دو لیدین نیز از گام سل ماژور اقتباس شده‌اند.

قدم دهم

این آهنگ از نت‌های گام سل ماژور استفاده می‌کند (سل، لا، سی، دو، ر، می، فا‌ دیز) که بر روی نت باس کشیده می نواخته شده‌اند. این کدام مد است؟ نت می ششمین نت گام سل ماژور است؛ پس نواختن نت‌های این گام از نت می، ما را به ‌مد آیولین خواهد رساند. ‌مد آیولین دقیقاً متقارن با گام مینور است.

چند آهنگ برای درک بهتر مدها در موسیقی

آهنگ Royals از Lorde

‌مد میکسودین گام ماژوری است که درجه هفتم آن نیم‌پرده کاهش یافته باشد. ملودی وکال آهنگ Royals، یک نمونه کامل از ‌مد ر میکسولیدین (ر، می، فا‌ دیز، سل، لا، سی، دو و ر) است؛ خصوصاً در قسمت ورس.

آهنگ تیتراژ سریال سیمپسون‌ها از Danny Elfman

آهنگ معروف سریال سیمپسون‌ها با حال‌وهوای سرخوش خود، در ‌مد لیدین نواخته شده است. ملودی اصلی عمدتاً در دو لیدین است؛ اما در انتهای جمله از درجه هفتم بمل نیز استفاده شده است.

راهنمایی‌های ویژه

شخصیت انفرادی

با اینکه مدها از گام‌های ماژور اقتباس می‌شوند، اما پس از درک مفاهیم اصلی آنها بهتر است هر یک را به‌عنوان گامی جداگانه در نظر بگیریم. مثلاً ‌مد فا دورین (فا، سل، لا‌ بمل، سی‌ بمل، دو و ر) ممکن است در ظاهر شبیه به گام فا مینور (فا، سل، لا‌ بمل، سی بمل، دو، ر‌ بمل و می‌ بمل) به نظر برسد؛ با این تفاوت که ‌مد فا دورین دارای نت ر و گام فا مینور دارای نت ر‌ بمل است. پس می‌توان ‌مد دورین را مانند گام مینور در نظر گرفت که درجه ششم آن نیم‌پرده بالا رفته باشد.

ماژور نسبی

همانطور که گام دو ماژور، ماژور نسبی لا مینور است، می‌توانید درباره مدها نیز از مفهوم ماژور نسبی استفاده کنید. مثلاً ر دورین را در نظر بگیریم. از آنجا که دورین دومین ‌مد به شمار می‌رود و از درجه دوم گام ماژور اقتباس می‌شود، گام ماژور مادر ر دورین باید گام دو ماژور باشد؛ زیرا نت ر، درجه دوم گام دو ماژور است. پس به بیان دیگر می‌توان گفت که دو ماژور، گام ماژور نسبی ر دورین است.

منبع: MusicRadar
مترجم: کیان ایرجی