همه‌چیز درباره فرت‌ها

بخش‌های فلزی زیادی بر صدا و نوازندگی گیتار تأثیر می‌گذارند، ولی شاید بتوان فرت‌ها را مهم‌ترین آن‌ها دانست. گرچه برخی از گیتاریست‌ها نواختن با گیتار بدون فرت را تجربه کرده‌اند، ولی هرگز آن‌طور که نوازنده‌های بیس، بیس بدون فرت را به‌عنوان یک ساز اصلی انتخاب می‌کنند، گیتار بدون فرت را یک ساز اساسی و اصلی نپنداشته‌اند. به نظر می‌آید که ما گیتاریست‌ها، محکم به فرت‌ها تکیه زده‌ایم و برای اکثر ما هم این احتمالاً بهترین راه است.

فرت‌ها، فینگربورد را به نیم‌پرده‌هایی تقسیم می‌کنند که جای نت‌ها را به ما نشان می‌دهند. سازهای خانواده ویولن، دارای فینگربرد بدون فرت هستند و نوازندگی صحیح آن‌ها، نیازمند مهارت و دقت زیاد است. البته نقطه ضعف این سازها این است که معمولاً آکورد اجرا نمی‌کنند. اگر تابه‌حال نواختن این سازها را تجربه کرده‌اید، می‌دانید که اجرای نت‌ها به‌صورت تک تک هم با این سازها به‌اندازه کافی مشکل است، چه رسد به اجرای یک آکورد چهار نتی مثلاً روی ویولن‌سل!

از سوی دیگر، اجرای آکورد یکی از کارهای اصلی و اساسی نوازنده گیتار است و همین امر فرت‌ها را برای ما گیتاریست‌ها به یک عضو اساسی از گیتار تبدیل می‌کند. البته وجود فرت‌ها یک ایراد هم دارد و آن عدم امکان اجرای مایکروتُن‌ها و اجرای ملودی‌های شرقی است. با یک ساز فرت‌دار، به‌سختی بتوان این‌گونه ملودی‌ها را اجرا کرد، مگر با مایکرو بِند کردن یا با اسلاید نواختن. البته نواختن این‌گونه ملودی‌ها هم مشغله‌ی فکری اکثر نوازندگان نیست.

سازهای شبه-گیتار ابتدایی دارای فرت نبودند، ولی با تکامل ساز عود و سیر تحول آن به سمت ساز لوت، لوتیِرها (سازنده سازهای زهی / لوت ساز) بستن سیم یا روده حیوانات به دور دسته را امتحان کردند. احتمالاً روده حیوانات به‌صورت خیس دور دسته بسته می‌شده و پس از خشک شدن، روده خودش را جمع می‌کرده و به دور دسته سفت می‌شده است؛ یا اینکه سیم‌ها به دور دسته پیچیده می‌شده و با گره زدن در سمت بیس دسته، در جای خود محکم می‌شده‌اند. هر دو مورد، به خوش‌دستی ساز کمک چندانی نمی‌کرده‌اند و باعث ایجاد محدودیت‌هایی در نواختن ساز می‌شده‌اند.

بعدها، سازندگان گیتار، قطعات باریک استخوانی را جایگزین سیم و روده کردند و این قطعات را در داخل فینگربورد کار گذاشتند؛ درست همان‌طور که امروزه فرت‌ها در فینگربورد کار گذاشته می‌شود. البته سیم‌های این سازهای قدیمی از روده حیوانات ساخته می‌شد و فرت‌های استخوانی در تماس با این سیم‌ها، از استحکام و مقاومت لازم برخوردار بودند. وقتی که سیم‌های روده‌ای جای خود را به سیم‌های فلزی دادند، استفاده از فرت‌های استخوانی نیز منسوخ گشت و فرت‌های فلزی امروزی متولد شدند.

شکل فرت‌ها

فرت‌های ابتدایی کمی با فرت‌هایی که ما امروزه می‌شناسیم و دوستشان داریم، متفاوت بودند. این فرت‌ها که به “bar fret” مشهور هستند، به شکل یک میله با سطح مقطع چهارگوش بودند که سطح رویی آن کمی گرد شده بود. برای کار گذاشتن آن‌ها در فینگربورد، می‌بایست شیارهایی به قطر فرت‌ها کنده می‌شد و فرت‌ها درون آن شیارها فرو می‌رفت.

این نوع فرت‌ها را می‌توان در گیتارهای آکوستیک وینتج، به‌ویژه گیتارهای مارتین‌ خیلی قدیمی مشاهده کرد. مارتین، در دوره‌ای، فرت‌ گیتارهایش را نیز خود تولید می‌کرد، ولی به‌تدریج، در دهه‌ی سی میلادی، bar fret را از دور خارج کرد.

طبق گزارش‌های موجود، جان دی انجلیکو (John D’Angelico)(سازنده گیتارهای D’Angelico)، چندین سال پس‌ازاینکه مارتین این نوع فرت‌ها را از رده خارج کرد، همچنان به خرید این فرت‌ها از مارتین و استفاده از آن‌ها در گیتارهای خود ادامه می‌داده است.

۱۹۵۵ D’Angelico New Yorke

بار فرت‌ها هنوز هم به‌منظور تعمیرات گیتارهای وینتج در بازار موجود هستند. حتی عده‌ای از نوازندگان، به دلیل ظاهر و حس وینتجی بار فرت‌ها، این نوع فرت را ترجیح می‌دهند و از آن‌ها در گیتارهای خود استفاده می‌کنند.

در سال‌های دهه‌ی بیست، کلینتون اف اسمیت (Clinton F Smith)، فرت‌های امروزی را به ثبت رساند و این فرت‌ها از همان زمان تا به امروز مورد استفاده قرار می‌گیرند. اگر این فرت‌ها را از عرض برش بزنیم و به شکل آنها نگاه کنیم، تقریباً قارچی‌شکل هستند. تیغه‌ای که داخل فینگربورد فرو می‌رود، برخلاف بار فرت‌ها، بسیار باریک است. این تیغه در زبان انگلیسی “Tang” نامیده می‌شود. با برگرفتن حرف T از کلمه Tang، این نوع فرت‌ها “T-fret” نامیده می‌شوند. در امتداد تیغه‌ی Tang، خارهایی به سمت بالا تعبیه شده که باعث می‌شوند بعد از فرو رفتن در داخل فینگربورد، به این سادگی‌ها شل نشده و از فینگربورد بیرون نیایند.

بخش فوقانی T-fret که از فینگربورد بیرون می‌ماند و در واقع همان فرت‌های زیر انگشتان هستند، Crown یا قله‌ی فرت نام دارد. بخش تحتانی Crown، برای نشستن روی فینگربورد، کاملاً تخت و بخش فوقانی آن برای راحتی انگشتان و دقت اینتونیشن، گرد ساخته می‌شود.

سایز فرت‌ها

به‌عنوان یک نوازنده، شما باید همواره یک نکته را در نظر داشته باشید؛ با وجود اینکه اکثر فرت‌های امروزی T-fret هستند، ولی همه آن‌ها با هم مشابه نیستند. قله یا Crown فرت‌ها با هم تفاوت دارد و این امر باعث ایجاد تفاوت در حس گیتار می‌شود. حتی برخی بر این عقیده‌اند که تفاوت شکل و اندازه‌ی Crown، در صدای ساز نیز تأثیرگذار است.

قله‌های بلند، باعث ایجاد حسی مشابه فینگربوردهای scalloped می‌شوند. در این حالت نوازنده می‌تواند انگشتان دست چپ خود را زیر سیم بیندازد و بِندهای دقیق‌تر و راحت‌تری انجام دهد. از طرفی این فرت‌ها می‌توانند مثل سرعت‌گیر خیابان‌های تهران عمل کنند. ضمناً اگر نوازنده بیش از حد روی سیم‌ها فشار وارد کند، ممکن است نت‌ها از کوک خارج شوند.

ازاین‌رو، فرت‌های بلند و پهن از فرت‌های بلند و باریک بهتر هستند و احساس سُر بودن بیشتری در دست چپ ایجاد می‌کنند. این مسئله یکی از دلایلی است که نوازندگان راک و شرِدِرها، فرت‌های بلند و پهن را ترجیح می‌دهند.

به‌صورت سنتی، فندر فرت‌های باریک‌تری از گیبسون در گیتارهایش کار می‌گذارد. ازاین‌رو وقتی شما از فروشندگان قطعات گیتار مثل Allparts UK یا Stewart-MacDonald خرید می‌کنید، در مورد سایز و ابعاد فرت‌ها توضیحاتی به شما ارائه می‌شود تا شما بسته به نوع و عادت‌های نوازندگی خود، دقیق‌ترین انتخاب را انجام دهید.

یک سری جنبه‌های فنی نیز در انتخاب فرت‌ها مهم هستند. مثلاً اندازه‌های tang یا تیغه فرت‌ها باید متناسب با اندازه عرض و عمق شیارهای روی فینگربورد باشد تا هنگام قرار دادن فرت‌ها، مشکلی ایجاد نشود. اگر قطر تیغه‌ها کمتر از شیارهای روی فینگربورد باشد، فرت‌ها داخل شیارها محکم نشده و به بیرون سُر می‌خورند و اگر قطر تیغه‌ها بیشتر از شیارها باشد، فرت‌ها به دسته گیتار فشار آورده و آن را به عقب خم می‌کند یا به‌اصطلاح، به دسته حالت backbow می‌دهند.

خصوصیت‌های صدایی

در دهه ۵۰ میلادی، نوازندگان جَز، فرت‌های بسیار کوتاه را ترجیح می‌دادند. در آن دوران که بِند کردن نت‌ها خیلی رواج نداشت، Les Paul Custom تحت عنوان تبلیغاتی “The Fretless Wonder” به بازار عرضه شد. بنابراین استفاده از فرت‌های کوتاه که تقریباً حسی نزدیک به Fretless ارائه می‌کردند، برای اجرای موسیقی آن دوران ایده‌ای منطقی به‌حساب می‌آمده است؛ ولی نوازندگی گیتار متحول می‌شود و گیتارهای وینتج با فرت‌های بسیار کوتاه، دیگر جوابگوی نوازندگی راک و بلوز نبودند. نگرش نوازندگان نسبت به فرت‌ها هم دچار تغییر می‌شود.

نقل شده که استیوی ری وان (Stevie Ray Vaughan) بر این عقیده بوده که فرت‌های چاق‌وچله، باعث تولید صدایی چاق‌وچله می‌شوند. حتی گفته می‌شود که وی فرت‌های گیتار بیس را جایگزین فرت‌های گیتارش کرده بوده است. در این‌که فرت‌های بزرگ‌تر ارائه‌کننده درگیری بیشتر انگشتان با سیم و در نتیجه کنترل بیشتر هستند شکی نیست، ولی آیا واقعاً فرت‌ها در صدای ساز هم تأثیرگذار هستند؟

با فرض این‌که همه فرت‌ها روی فینگربرد با یکدیگر از لحاظ ارتفاع مساوی شده باشند (Fret Leveling) و قله‌های آن‌ها به‌خوبی گرد شده باشد (Fret Crowning)، مساحت نقطه تماس سیم‌ها و فرت‌ها، بدون در نظر گرفتن عرض crown، یکسان خواهد بود. البته این امر در طول زمان و با ساییده شدن فرت‌ها تغییر خواهد کرد و به علت خورده شدن نوک فرت‌ها، سطح تماس فرت با سیم افزایش می‌یابد. این فرایند می‌تواند از طراوت و وضوح صدا بکاهد. به‌عبارت‌دیگر، صدای گیتار نرم‌تر می‌شود و از روشنی و شفافیت آن کاسته می‌شود.

عقیده دیگری هم هست که می‌گوید هرچه چگالی فرت‌ها زیادتر باشد، به چگالی دسته گیتار افزوده می‌شود؛ و خب، جرم بیشتر مساوی است با صدای حجیم‌تر. ولی این‌ها همه اختلافات صدایی بسیار ظریفی هستند که فقط بدون اتصال گیتار به امپ و به‌صورت آنپلاگد احتمال شنیده شدنشان می‌رود. به‌هرحال آنچه در انتخاب فرت‌ها در درجه اول بسیار مهم است، احساسی است که زیر انگشتان دست چپ حس می‌شود و نه تُن.

جنس فرت‌ها

گرچه در برخی موارد از فلز برنج برای ساخت فرت استفاده می‌شود، ولی به‌صورت معمول فرت‌ها از فلزی به نام نقره‌ی نیکلی (nickel silver یا German silver) ساخته می‌شوند. لازم به ذکر است که علی‌رغم اسم این فلز، در آن از ترکیب نقره خبری نیست. nickel silver یا German silver، در واقع آلیاژی است از ترکیب مس و نیکل. همین و بس.

میزان ترکیب این دو فلز، معمولاً توسط سازندگان فرت کمی بالا و پایین می‌شود، ولی در کل، درصد این ترکیب معمولاً حدود ۱۸ درصد نیکل برای دوام و استحکام و حدود ۸۰ درصد مس برای ایجاد نرمی و قابلیت پولیش شدن است. برای مثال مواد تشکیل‌دهنده‌ی فرت‌های Jescar NS، ترکیب ۶۲ درصد مس، ۱۸ درصد نیکل و ۲۰ درصد روی است.

برخی از نوازندگان، نسبت به نیکل آلرژی دارند؛ در این موارد، فرت‌های فولاد ضدزنگ (stainless steel) می‌توانند مد نظر قرار بگیرد. فولاد ضدزنگ، فلزی بسیار سخت است و ابزارهای کار، روی آن با کمی دشواری کار می‌کنند. ازاین‌رو عملیات یکسان‌سازی (Fret Leveling)، شکل‌دهی (Fret Crowning) و جلادهی (Fret Dressing) این فرت‌ها، کار فیزیکی بیشتری را می‌طلبد و به همین دلیل، ری‌فرت کردن با فرت‌های stainless steel، پر هزینه‌تر است.

نقاط قوت فرت‌های فولاد ضدزنگ، سطح تماس بسیار صیقلی و نرم برای بِند کردن سیم‌ها و حفظ جلا و درخشش به‌صورت نامحدود است. در ضمن، فولاد آن‌قدر مقاوم است که احتمالاً دیگر هرگز به عملیات تعویض فرت نیازی نیست.

ولی از طرفی هم به‌واسطه همین استحکام فولاد، این فلز می‌تواند سیم‌ها را زودتر فرسوده کند. برخی از نوازندگان هم بر این عقیده‌اند که فرت‌های stainless steel، کمی روشنی و شفافیت به صدا می‌افزاید.

یک انتخاب دیگر فرت‌های Jescar EVO gold است. این فرت‌ها از آلیاژی که برای اشخاص آلرژیک به نیکل ترکیب شده ساخته می‌شوند. گفته می‌شود که این آلیاژ از نیکل سخت‌تر است و طول عمر بالایی دارد، ولی کار روی آن‌ها به‌سختی فولاد ضدزنگ نیست.

مثل دیگر اجزاء تشکیل‌دهنده‌ی گیتار، انتخاب فرت‌ها هم یک امر سلیقه‌ای است؛ ولی وقتی که فرت مناسب با سایز مناسب و جنس مناسب را پیدا کنید، می‌تواند تأثیر به‌سزایی روی نوازندگی شما بگذارد.

نوشته و گردآوری شده توسط: بابک آخوندی