تیونر، تیونینگ ماشین (tuning machine) یا کوک گیتار، چیزی است که ما گیتاریستها چندان توجهی به آن نداریم و اغلب حتی آن را قطعهای چندان مهم نیز در ساختار گیتار نمیدانیم. شاید بیشترین زمانی که به تیونر گیتار فکر کنیم، این است که آیا ساز ما به یک نمونه قفلشونده آن نیاز دارد یا خیر و در صورت نیاز، یک ست تیونر قفلشونده را بر روی گیتار خود نصب میکنیم.
اما تحول و تکامل تیونر گیتار از روز اختراع این ساز تا به امروز، روندی بسیار جالب و درخور توجه است که تکامل خود گیتار بهعنوان یک ساز و شروع داستان آن را نیز در خود منعکس میکند. در واقع، این وسیله نیز همچون خود گیتار، بهعنوان قطعهای ساده و بدوی متولد شد و آرامآرام، بهوسیلهای پیچیدهتر با طراحی دقیقتر و فناوریهایی پیشرفتهتر تبدیل شد.
با توجه به نادیده گرفته شدن اهمیت تیونر گیتار توسط اغلب نوازندگان این ساز، تصمیم گرفتیم تا طی یک مطلب جامع، تاریخچه و روند تکامل آن را بهطور کامل برای شما روایت کنیم. در این مطلب، با تمامی انواع این وسیله، از شکل ابتدایی آن، یعنی میلههای اصطکاکی تا تیونرهای خودکار الکترونیکی آشنا خواهید شد و وارد دنیای قطعهای از ساز محبوب خود میشوید که تا به امروز چندان به آن توجه نکرده بودهاید!
تیونرهای اصطکاکی
پیش از آغاز قرن نوزدهم و در سالهایی که گیتار بهتازگی بهعنوان یک ساز در دنیا شناخته شده بود، این ساز زهی به تیونرهایی بسیار ساده، موسوم به میله اصطکاکی یا فریکشن پگ (friction peg) مجهز بود. این تیونرها را میتوان ابتداییترین نوع از این قطعه در سازهای زهی دانست و با وجود ساختار تکبخشی بسیار سرراستی که داشتند، وظیفه خود را بهنحوی رضایتبخش انجام میدادند.
تیونرهای میلهای اصطکاکی، تنها از یک قطعه متحرک تشکیل شدهاند. این قطعه، یک میله با زوایایی کمی مخروطی است که در بخش بالایی خود، یک حفره کوچک دارد. برای استفاده از این نوع کوک در گیتار، سیم ساز باید از حفره قرارگرفته در بخش بالایی آن عبور داده شود و سپس، میله بهوسیله دسته آن که همان گوشی کوک در بیرون سردسته ساز است، بهقدری بچرخد و سیم را در دور خود بپیچاند تا در آخر، سیم با کششی کافی بر روی ساز قرار بگیرد و نت صحیح را تولید کند. شکل نسبتاً مخروطی این میلهها و اصطکاکی که با سیمها و ساختار سردسته گیتار ایجاد میکنند، باعث میشود که بهشکلی امن و مستحکم بر روی ساز باقی بمانند و سیم را نیز بهطور محکم در دور خود نگه دارند.
تیونر اصطکاکی پیش از آغاز قرن نوزدهم، رایجترین نوع کوک در سازهای زهی بود. دلیل این فراگیری نیز این بود که تیونرهای چرخدندهای هنوز اختراع نشده بودند و علاوه بر آن، لوتیرها میتوانستند بدون کمک هیچ فرد دیگری و تنها با استفاده از یک تکه چوب، یک نمونه از آن را بهآسانی تولید کرده و بر روی ساز خود نصب کند. این امر باعث میشد که ساخت این نوع از کوک بسیار کمهزینه و ساده باشد. با اینکه اکثر سازندگان گیتار اکنون مدتهاست دیگر از تیونرهای میلهای اصطکاکی بر روی سازهای خود استفاده نمیکنند، اما این نوع از تیونر همچنان در سازهای زهی کلاسیک همچون ویولن و همچنین شکل سنتی ساز بانجو مورد استفاده قرار میگیرد و نوعی رایج از این قطعه در این سازها به شمار میرود.
در حالی که کوکهای میلهای اصطکاکی وظیفه خود را بهعنوان شکلی ابتدایی و اولیه از مکانیزم کوک سازهای زهی بهخوبی انجام میدادند، اما با پیشرفت فناوری، این شکل ابتدایی از کوک نیز بهمرور جای خود را به نمونههای پیشرفتهتر این وسیله، همچون کوکهای چرخدندهای داد.
تیونرهای قرارگرفته در سردسته شیاردار
شاید بتوان یکی از مهمترین اختراعاتی که در دنیای سازهای زهی و ابزارهای مربوطه رخ داده است را تیونرهای چرخدندهای دانست. نمونههای اولیه از تیونرهای چرخدندهای که در گیتارها مورد استفاده قرار میگرفتند، شباهت بسیاری با تیونرهای امروزی داشتند؛ با این تفاوت که ساختار آنها بهمراتب از نمونههای مدرن، سادهتر بود. در تیونرهای چرخدندهای، گوشی بهصورت غیرمستقیم و بهوسیله یک مکانیزم چرخدنده به میله دربرگیرنده سیم در سردسته گیتار متصل میشود و با چرخاندن گوشی، چرخدندههای میان این دو قطعه نیز به چرخش درمیآیند و در نهایت، میله تیونر را حرکت میدهند. این تیونرها با مکانیزم پیچیده و حسابشده خود، پایداری و دوامی بسیار بالاتر از کوکهای اصطکاکی داشتند و به دنبال همین امر، بلافاصله پس از معرفی، به محبوبیتی قابل توجه دست یافتند و به رایجترین نوع تیونر و نوع استاندارد کوک برای گیتار تبدیل شدند.
اما شکل اولیه تیونرهای چرخدندهای با نوعی از این وسیله که امروز در گیتارهای الکتریک و آکوستیک مدرن مشاهده میکنید، کمی فرق داشت. این تیونرها به جای بهرهگیری از میلههای فلزی کوچک و مدرن، همانند آنچه در گیتارهای چند دهه اخیر فندر و گیبسون دیده میشود، میلههایی قطور و بزرگ در ساختار خود داشتند که مشابه با میلههای تیونرهای اصطکاکی بود و درون دو شیار بزرگ در هداستاک گیتار قرار میگرفت. این طراحی امروزه نیز در بسیاری از گیتارهای کلاسیک دیده میشود و رایجترین نوع تیونر در این نوع از گیتار به شمار میرود.
طراحی هداستاک شیاردار یا Slotted Headstocks، یعنی همان نوع هداستاکی که هنوز هم در گیتارهای کلاسیک بهوفور دیده میشود، محبوبیتی فوقالعاده در قرن نوزدهم داشت و حتی تا اوایل قرن بیستم و پیش از ساخت شکل امروزی تیونرها نیز نوع استاندارد تیونر گیتار به شمار میرفت.
با این که تیونرهای چرخدندهای قرارگرفته در هداستاک شیاردار، ظاهری بسیار متفاوت از شکل مدرن تیونرها دارند، اما کارکرد و مکانیزم آنها بسیار شبیه به جدیدترین شکل و نوع فعلی این وسیله است. در این طراحی، بهجای این که همچون تیونرهای امروزی، میله دربرگیرنده سیم بهشکل عمود از هداستاک ساز خارج شود، دو شیار عریض و بزرگ در سردسته ساز تعبیه شده است که میلههای تیونر در آنها بهشکل افقی و در بالای یکدیگر قرار گرفتهاند. هر یک از این شیارها، میزبان سه عدد از این میلهها است؛ میلههایی که اندازهای بسیار بزرگتر از ماشین هدهای مدرن در تیونرها دارند و بیشتر شبیه به نمونه موجود در سیستم میله اصطکاکی هستند.
بهجز این تفاوت ظاهری مشهود و برجسته، تمام مکانیزم کارکرد این نوع از تیونر، کاملاً با سیستم کوک گیتارهای امروزی مشابه است. در واقع، در این سیستم نیز سیم وارد حفره میله تیونر میشود و میتوان با چرخاندن گوشی کوک، مکانیزم چرخدندهای آن را به حرکت درآورد و بدین شکل، با پیچیدن سیم در دور میله کوک، کشش آن افزایش مییابد و نت موردنظر توسط سیم تولید میشود.
تیونرهای چرخدندهای تعبیهشده در هداستاک شیاردار نیز همچون نمونههای میلهای اصطکاکی، رفتهرفته و در سالهای پس از قرن نوزدهم، با ورود نمونههای مدرنتر به کنار رفتند. اکنون نیز با وجود این که این شکل از تیونر در گیتارهای کلاسیک بسیار رایج است و در برخی از گیتارهای آکوستیک نیز میتوان آن را دید، اما اکثر گیتارهای آکوستیک، بیس و الکتریک اکنون از سیستم مدرن کوک برخوردارند و سیستم هداستاک شیاردار به یک فناوری قدیمی تبدیل شده است.
از لحاظ کارایی، این تیونرها تفاوت چندانی با نمونههای مدرن ندارند و همانند آنها، میتوانند عملکردی کاملاً پایدار و قابل اطمینان را در کوک سیمهای گیتار داشته باشند؛ اما این سیستم معایبی جانبی دارد که باعث شده است دیگر بهوسعت از آن در گیتارها استفاده نشود.
یکی از دلایل افول سیستم کوک واقعشده در شیار هداستاک، ضعیف شدن ساختار سردسته و دسته گیتار است. این نوع از هداستاکها طبیعتاً به دلیل ضخامت بسیار پایین بخش مرکزی خود و فضای خالی بزرگی که در این بخش دارند، مقاومتی بسیار کمتر نسبت به هداستاکهای یکدست گیتارهای مدرن دارند و این امر در ترکیب با نیروی اهرمی بالایی که شش سیم فلزی گیتار به آن وارد میکنند، احتمال شکستن هداستاک را بالا میبرد. از این رو، گیتارهای کلاسیک با سیمهای نایلونی ظریف و نرم خود، هنوز هم از چنین سیستم تیونری برخوردارند؛ اما گیتارهای آکوستیک و الکتریک به دلیل کشش بیشتر سیمهای خود، دیگر به چنین تیونرهایی مجهز نمیشوند و تمامی آنها از شکل مدرن تیونر و یک سردسته کاملاً یکدست و بدون حفره برخوردارند.
تیونرهای وینتج و مدرن امروزی
شاید قرار دادن دو نوع تیونر وینتج و مدرن در یک دستهبندی، کاری عجیب به نظر برسد؛ اما اگر دانشی کامل از ساز گیتار داشته باشید، میدانید که این دو نوع از این وسیله، شباهتهایی بسیار به یکدیگر دارند و تنها در ظاهر و جزئیاتی کوچک متفاوت هستند.
با افزایش محبوبیت مکانیزمهای چرخدندهای برای کوک گیتار به دنبال اختراع سیستم هداستاک شیاردار، سازندگان گیتار راههایی متفاوت را نیز برای بهکارگیری این سیستم و قراردهی آن بر روی ساز پیدا کردند. در یکی از این روشها، نیاز به قراردهی میلههای تیونر درون ساختار هداستاک و تضعیف آن به این شکل نبود و از این رو، همین روش نیز به بهترین و محبوبترین مکانیزم تیونر گیتار در دنیا تبدیل شد. شرکتهای نامآور و پیشرو در دنیای گیتارهای آکوستیک، همچون مارتین (Martin)، از اولین کمپانیهایی بودند که تیونرها را بهشکل مدرن آن و بهصورت عمودی بر روی هداستاک متصل کردند و با اثبات عملکرد بینقص این مکانیزم، آن را به استاندارد جدیدی برای این بخش از گیتار تبدیل کردند.
همانطور که پیشتر اشاره شد، از لحاظ کارکرد و مکانیزم کلی، تیونرهای امروزی شباهتی کامل با نمونههای قرارگرفته در شیارهای هداستاک ساز دارند. در این تیونرها نیز یک میله به چند چرخدنده متصل شده است که میتوان آن را بهوسیله گوشی کوک چرخاند. بر روی میله، یک حفره تعبیه شده است که سیم از آن وارد شده و در دور میله میپیچد و به این نحو، با چرخاندن میله بهوسیله گوشی و چرخدندهها، میتوان کشش سیم را کاهش یا افزایش داد و آن را کوک کرد. تنها تفاوت عمده میان این مکانیزم با تیونرهای قرارگرفته در شیار هداستاک، این است که در این سیستم، میلههای تیونر بهصورت عمود بر هداستاک و درون شش حفره قرار داده شدهاند و چرخدندههای تیونرها نیز در پشت آنها و در بخش پشتی هداستاک قرار گرفته است.
اما تفاوت میان دو نوع وینتج و مدرن از تیونرهای امروزی گیتار در چیست؟ همانطور که انتظار میرود، نمونههای وینتج طراحی کمی سادهتری نسبت به نمونههای مدرن دارند و ساختار آنها نیز پایداری پایینتری دارد. پیش از اتمام جنگ جهانی دوم، تقریباً تمامی تیونرهای بهکاررفته در گیتارها، از نوع پشت باز (open-back) بودند؛ به این معنا که بخش پشتی آنها هیچ دیواره محافظی نداشت و چرخدنده متصلکننده گوشی به میله اصلی آنها، در معرض دید قرار داشت. اما پس از اتمام این جنگ فرساینده و با افزایش توان تولید و کاهش هزینه آن، نوع پشت بسته تیونرهای مدرن با تیراژی بالاتر به تولید رسیدند و با قرار گرفتن در دسترس قشری وسیعتر از سازندگان گیتار و نوازندگان، محبوبیتی بسیار و بیشتر از نمونههای پشت باز پیدا کردند.
شاید فکر کنید که تیونرهای پشت باز مورد بحث، همان نمونههای وینتج هستند و تیونرهای پشت بسته نیز نمونههای مدرن این وسیله؛ اما اگر بخواهیم با جزئیاتی بیشتر تاریخچه این وسیله در گیتار را مورد بررسی قرار دهیم و نگاهی موشکافانهتر به آن داشته باشیم، باید بگوییم که تیونرهای وینتج هم در نمونههای پشت باز تولید شدهاند و هم در نمونههای پشت بسته!
آنچه یک تیونر وینتج را از یک نمونه مدرن متمایز میسازد، ضریب چرخدنده در آنهاست! در واقع، تیونرهای وینتج، ضریب دنده پایینتری نسبت به نمونههای مدرن دارند؛ این ویژگی به زبان ساده به این معناست که برای چرخاندن یک دور کامل میله تیونر در این نوع از این وسیله، چرخش کمتری در گوشی تیونر نیاز است. تیونرهای مدرن اما ضرایبی بسیار بالاتر از نمونههای وینتج دارند و برای چرخاندن میلهشان بهاندازه یک دور کامل، نیاز است که گوشی آنها را بیشتر بچرخانید. این امر باعث میشود که بتوانید با استفاده از این نوع از تیونر، سیمهای گیتار خود را با دقتی بسیار بالاتر کوک کنید.
نوعی خاص از تیونرهای وینتج نیز وجود دارد که بیشتر توسط شرکت فندر (Fender) مورد استفاده قرار گرفته است و از مکانیزمی متفاوت برای ورودی سیم و بستن آن بهرهمند است. در این سیستم، حفره ورودی سیم به جای بخش جانبی، در بخش بالایی میله قرار دارد و به دنبال همین امر، برای وارد کردن سیمها به میلهها، باید سیم را از روی آنها به داخلشان عبور دهید. اما بهجز این مورد، این نوع از تیونرها عملکردی مشابه با دیگر انواع تیونرهای وینتج و مدرن دارند و تمامی مزایای این سیستمها را به نوازندگان ارائه میکنند. بسیاری از گیتاریستها نیز این نوع از تیونرهای وینتج را به دیگر نمونهها ترجیح میدهند؛ زیرا نصب سیم بر روی آنها به دلیل محل هوشمندانه حفره ورودی سیم آسانتر است، ظاهری زیباتر دارند و در بسیاری از موارد، عملکرد پایدارتری نیز نسبت به انواع دیگر تیونرهای مدرن و وینتج به نوازندگان ارائه میکنند.
تیونرهای قفلشونده
اختراع بزرگ بعدی در دنیای تیونرها، پس از نمونههای چرخدندهای امروزی این وسیله، تیونرهای قفلشونده بودند! اگر شما نیز یک گیتاریست هستید، احتمالاً حداقل یک بار نام تیونرهای قفلشونده به گوشتان خورده است یا حتی ممکن است تجربه نوازندگی با یک گیتار که به این سیستم کوک مجهز بوده است را نیز داشته باشید. تیونرهای قفلشونده در سال ۱۹۸۳ بهعنوان یک اختراع توسط شرکت اسپرزل (Sperzel) ثبت و به بازار عرضه شدند و مزیت آنها نسبت به نمونههای ساده، مکانیزم قفلشوندهشان بود که پایداری کوک بیشتری را به آنها میبخشید.
تیونرهای قفلشونده نیز از لحاظ ظاهری، شباهتی بسیار به تیونرهای مدرن عادی دارند و مکانیزم و کارکرد کلی آنها تفاوت عمدهای با دیگر همتایانشان ندارد. اما تفاوتی بزرگ میان نمونه قفلشونده و عادی کوکهای مدرن وجود دارد که در نام این نوع از این وسیله پیداست: قابلیت قفل شدن بهصورت کامل!
این نوع از تیونرها به یک زبانه کوچک درون ساختار میله دربرگیرنده سیم خود مجهز هستند که با یک سیستم رزوهای و یک پیچ دستی از پشت تیونر قابل حرکت دادن است. نوازندگان میتوانند پس از کوک کردن ساز، با بالا دادن این زبانه بهوسیله مکانیزم پیچی مذکور، باعث شوند که تیونر همچون یک گیره، بخش انتهایی سیم را در حفره ورودی خود به نحوی محکم نگه دارد. این سیستم، قفلی استوار و ایمن برای سیمها در تیونر است و مشکل بسیار قدیمی سر خوردن سیمها در دور میله تیونر و در نتیجه، به هم خوردن کوک ساز را بهشکل کامل حل میکند. از این رو، تیونرهای قفلشونده پایداری کوک بیرقیبی را به نوازندگان ارائه میکنند و به همین دلیل نیز از محبوبیتی فوقالعاده در میان گیتاریستها برخوردارند.
امروزه بسیاری از گیتارهای مدرن و بالارده، چه از نوع آکوستیک و چه الکتریک، به این نوع از تیونرها مجهز هستند و آنها را میتوان انتخاب نهایی گیتاریستها برای تجربه کیفیت نوازندگی عالی دانست.
تیونرهای قفلشونده پیشرفتهترین نمونه کاربردی تیونر به شمار میآیند؛ هرچند که در ادامه، با یک نمونه بسیار پیشرفتهتر از این قطعه نیز آشنا خواهید شد!
تیونرها در آینده
همانطور که گفته شد، با وجود این که تیونرهای قفلشونده توانستند تمامی مشکلات مربوط به کوک گیتارها را برطرف کنند و بهنوعی، اختراعی نهایی و بینقص در این زمینه به شمار میروند، اما نوآوری و پیشرفت هرگز قرار نیست پایان یابد. در سالهای اخیر چند نوآوری مهم پس از نمونه قفلشونده تیونر ارائه شده است که دو نمونه از آنها، با وجود اینکه چندان متداول نیستند و تنها بهصورت آزمایشی بر روی چند گیتار نصب شدهاند، اما با طراحی پیشرفته خود، میتوانند نشاندهنده آینده دنیای تیونرها باشند و گویای این هستند که تکنولوژی حتی پس از رسیدن به اوج خود نیز کماکان به پیشرفت و تحول ادامه میدهد!
یکی از این اختراعات جالب، تیونرهای رباتی شرکت گیبسون (Gibson) است. این شرکت آمریکایی چند سال پیش یک سیستم تیونر رباتیک پیشرفته را بر روی برخی از سازهای خود نصب کرد که میتواند بهتنهایی و بدون دخالت نوازنده، سیمهای گیتار را در مدتزمانی بسیار کوتاه و با دقتی بالا کوک کند! در واقع، شما الگوی کوک مورد نظر خود را برای این سیستم تعریف میکنید و پس از آن، تیونرهای گیتار بهطور خودکار به حرکت درآمده و کوک میشوند! با وجود اینکه عرضه این سیستم توسط گیبسون چندان موفق نبود و استقبال گیتاریستها را به دنبال نداشت، اما میتوان آن را پیشرفتهترین سیستم کوک گیتار تا به امروز و یک خلاقیت بسیار جالب دانست که نیمنگاهی به آینده گیتارها را در اختیار ما قرار میدهد؛ گیتارهایی که خود، بدون کمک شما، خود را کوک میکنند!
یکی دیگر از اختراعات جالب در زمینه کوک گیتار، سیستم بریج اورتون (Evertune) است. این سیستم با وجود این که ارتباطی به تیونرهای گیتار ندارد و در واقع، یک بریج با طراحی متفاوت و پیشرفته است، تأثیری قابلتوجه بر کوک گیتار و پایداری آن دارد. بریج Evertune با بهرهگیری از مکانیزمی بسیار پیچیده بر پایه چند فنر داخلی، میتواند پایداری کوک بینقصی به گیتار ببخشد و باعث شود که ساز بهطور دائم در کوک باقی بماند! در واقع، اگر گیتارتان به این نوع از بریج مجهز باشد، پس از این که آن را در الگوی مورد نظر خود کوک کردید، دیگر تا زمان تعویض سیمهای ساز، نیاز به کوک مجدد آن نخواهید داشت.
بریج Evertune از زمان عرضه به بازار تا به امروز، موفقیت تجاری بسیار بیشتری نسبت به تیونرهای رباتیک گیبسون تجربه کرده است و در دنیای گیتارهای مدرن و امروزی برای سبکهای متال، یک نوع محبوب از بریج به شمار میرود. اما با این وجود، هنوز هم نمیتوان این سیستم را یک فناوری متداول و فراگیر در دنیای گیتار دانست و تنها قشری خاص از آن در گیتارهای خود بهره میگیرند. این بریج، عملکردی فوقالعاده و دقیقاً مطابق با ادعای سازنده خود دارد و انتظار داریم که در طی سالهای آینده، شاهد استفاده وسیعتر از آن باشیم.
سخن آخر
شاید تیونرها یک وسیله بیاهمیت و تنها یک واسطه ساده برای کوک کردن گیتار و تجربه عملکرد بهینه آن به نظر بیایند؛ اما یک گیتاریست حرفهای میداند که این قطعه بهظاهر ساده، بخشی مهم از ساز به شمار میرود و عملکرد آن میتواند تاثیری مشهود در کیفیت نوازندگی یک گیتار داشته باشد.
تیونر گیتار نیز همچون خود آن، در طی دو قرن تولید این ساز، از یک وسیله بدوی و بسیار ساده، به قطعهای پیشرفته و پیچیده تبدیل شده است که عملکردی بینقص در تنظیم این ساز دارد.
این پیشرفتهای پیاپی و مشهود در دنیای کوک گیتار و ابزارآلات مربوط به آن، قابلیتهایی بیشتر را در گیتار در اختیار نوازندگان آن قرار داده است و باعث شده است که بتوان بهشکلی بسیار آسانتر و با دردسری کمتر این ساز را کوک کرد.
اما پیشرفت فوقالعادهای که طی قرن اخیر در فناوری کوک گیتار رخ داده است، به این معنا نیست که قرار است نوآوری در این زمینه متوقف شود؛ بلکه انتظار داریم در آینده و با پیشرفت تکنولوژی، دنیای کوک و تیونرهای گیتار نیز پیشرفتی قابلتوجه داشته باشد و ما نیز بیصبرانه منتظریم تا ببینیم این قطعه در آینده به چه شکلی درخواهد آمد!
امیدواریم که از مطالعه این مطلب لذت برده باشید و اکنون، به این قطعه ساده اما بسیار مهم در گیتار خود، اهمیتی بیشتر بدهید!
گیتار محبوب شما به چه نوعی از تیونر مجهز است؟ اگر تیونرهایی از برندها و انواع مختلف را مورد آزمایش قرار دادهاید، به نظرتان کدام نوع از این وسیله و از کدام برند، از بالاترین کیفیت و پایداری کوک برخوردار است؟ از شما دعوت میکنیم که پاسخ خود به این پرسشها را در بخش نظرات همین مطلب، با ما و مخاطبین گیتار ایران در میان بگذارید.
منبع: Stringjoy
مترجم: امیر تولی