آموزش, مقالات, مقالات گیتار آکوستیک
راهکارهایی مفید برای روان‌سازی تیونرهای گیتار آکوستیک
مه
اگر یک گیتار آکوستیک قدیمی در اختیار داشته باشید، احتمالاً تا کنون با مشکل عدم حرکت روان تیونرهای آن مواجه شده‌اید و به همین دلیل نیز نتوانسته‌اید ساز خود را به‌شکل صحیح کوک کنید. در این مطلب، قصد داریم تمامی نکاتی که می‌توانند در راستای روان‌سازی تیونرهای یک گیتار آکوستیک مفید واقع شوند را با شما به اشتراک بگذاریم و رسیدگی اصولی به این بخش از گیتار را برایتان ممکن سازیم.
سوال: من یک گیتار آکوستیک Martin D-28 ساخت سال ۱۹۵۸ دارم. اخیراً در حین تعویض سیم‌های ساز، متوجه شدم تیونرهای آن که از نوع Grover Rotomatic 102C هستند، از رسوبی لجن‌مانند و مشکی‌رنگ پر شده‌اند. به نظر می‌رسد که این لجن، یک روان‌کننده است که بر اثر گذر زمان، فاسد شده و به‌شکلی غلیظ درآمده است. حال، می‌خواهم بدانم که آیا این تیونرها پس از ۶۷ سال کار، نیاز به تمیزکاری، روغن‌کاری و سرویس کلی دارند؟ من پس از دیدن کثیفی تیونرهای سازم، کمی در این باره در اینترنت به مطالعه پرداختم و متوجه شدم که نباید از موادی همچون وازلین (Vaseline) برای روان‌کاری این بخش استفاده کنم و در مقابل، روان‌کارهایی خشک مانند Tri Flow Superior Dry که قدرت نفوذی بالا دارند و در قطعاتی همچون زنجیر موتورسیکلت مورد استفاده قرار می‌گیرند، برای این کاربری بسیار مناسب هستند. شما چه ماده‌ای را برای روان‌کاری تیونرهای Rotomatic مناسب می‌دانید و آیا نکاتی در این راستا وجود دارد که باید به آنها توجه داشته باشم؟ – باب متسگر
در پاسخ به این پرسش، بیایید اول از همه نگاهی کلی به بخش‌های اصلی مکانیزم یک تیونر بیندازیم. تیونر، مکانیزمی ساده دارد که از یک چرخ‌دنده مارپیچی و یک چرخ‌دنده پینیون تشکیل شده است. دنده پینیون، چرخ‌دنده ساده‌ای است که به ماشین هد یا همان بخش نگهدارنده سیم متصل شده است و آن را به چرخش درمی‌آورد و دنده مارپیچ، همان دنده با الگویی رزوه‌ای‌شکل است که به گوشی کوک متصل است و با چرخاندن گوشی، به حرکت درمی‌آید و دنده پینیون را می‌چرخاند. تقریباً تمامی انواع تیونرهای گیتار، چنین مکانیزمی دارند و موارد استثنا در آنها بسیار نادر است. مهم‌ترین و مشهورترین تیونرهای گیتار که ساختاری متفاوت دارند را می‌توان تیونرهای بدون دنده یا گیرلس (gearless) ند استاینبرگر (Ned Steinberger) و طراحی جدید و بسیار نوآورانه بیل ریکارد (Bill Rickard) دانست که بر پایه سامانه رانش چرخ‌زاد یا cycloidal drive ساخته شده است.
بسیاری از گیتارهای وینتج و قدیمی و سازهای مدرنی که با هدف یادآوری حس‌وحال آنها طراحی شده‌اند، به تیونرهایی از نوع دنده باز یا همان open-gear مجهز هستند. در این تیونرها، همانگونه که از نامشان پیداست، چرخ‌دنده‌های مارپیچ و پینیون در محفظه‌ای بسته قرار نگرفته‌اند و می‌توان آنها را به‌آسانی از بیرون مشاهده کرد. این طراحی هرچند که می‌تواند زیبا و جذاب باشد، اما باعث می‌شود که تیونرها، استعداد بسیاری در جذب گرد و خاک، کرک و موارد مشابه به مکانیزم خود داشته باشند و از این رو، حساسیت و آسیب‌پذیری بیشتری نسبت به انواع بسته خود دارند. طبیعتاً اگر گرد و خاک و کرک در دندانه‌های این چرخ‌دنده‌ها جمع شود و گیر کند، تیونر دیگر عملکرد دقیقی نخواهد داشت و به این شکل، نمی‌توان با استفاده از آن به‌شکلی دقیق و روان به کوک کردن ساز پرداخت. در شرایط حاد و زمانی که میزانی بسیار زیاد از گرد و خاک در مکانیزم تیونر گیر افتاده باشد، حتی ممکن است که یکی از چرخ‌دنده‌های آن به‌کلی ببرد یا بشکند. به همین دلیل، ما معمولاً برای روان‌کاری تیونرهای دنده باز از روغن‌های روان‌کننده خشک استفاده می‌کنیم؛ زیرا گریس‌های خمیری یا سایر انواع روغن‌های مایع و چسبنده، احتمال جذب گرد و خاک در دنده‌های این تیونرها را افزایش می‌دهند و به‌سرعت باعث افت عملکرد تیونر می‌شوند. از نظر ما، پودر گرافیت نیز روان‌کننده‌ای قابل قبول برای تیونرهای پشت باز است؛ اما اخیراً ما نیز به توصیه فرانک فورد (Frank Ford)، تعمیرکار و تکنسین برجسته گیتار آکوستیک، از روغن خشک Tri-Flow برای این کار بهره می‌گیریم. در حالی که این روان‌کننده بافت و جنسی دقیقاً همانند روغن دارد و همچون یک مایع بر روی سطوح قابل اعمال است، اما در واقع، بخش مؤثر آن ماده PTFE یا همان تفلون است و مایع، تنها وظیفه پخش یکدست آن را در نقاط تنگ تیونر و وسایل مشابه را دارد. به عبارت دیگر، این مایع روغنی‌شکل مدتی کوتاه پس از اعمال بر روی تیونر، به‌کلی خشک می‌شود، اما تفلون موجود در آن، همچون یک سطح جدید فیلم‌گونه، به‌شکلی تقریباً دائمی بر روی چرخ‌دنده‌های تیونر باقی می‌مانند و عملکرد بی‌نقص آن را تضمین می‌کنند.
ما در اکثر اوقات در زمان روغن‌کاری تیونرهای دنده باز، سیم‌های گیتار آکوستیک را به‌کلی از آن جدا می‌کنیم تا بتوانیم تیونر را در هر دو جهت به‌آسانی و آزادانه حرکت دهیم. پس از این کار، یک قطره از روان‌کننده را دقیقاً در نقطه تماس میان دنده پینیون و دنده مارپیچ می‌ریزیم و سپس، با استفاده از یک سیم‌تاب، تیونر را با سرعتی نسبتاً بالا به چرخش درمی‌آوریم. پس از این که دنده پینیون در تیونر حدود ⅓ دور (معادل با ۵ الی ۶ دور گوشی کوک) چرخید، یک قطره دیگر روغن به همین نقطه تماس می‌افزاییم و سپس گوشی را با سرعت، ۴ الی ۵ بار دیگر می‌چرخانیم. در آخر، گوشی کوک را با سرعت و به‌میزانی می‌چرخانیم که دنده پینیون حداقل یک دور کامل در دور خود بچرخد. این روش باعث می‌شود که لایه‌ای یکدست و کافی از روان‌کننده، تمام بخش‌های دنده‌های تیونر را در بر گیرد و در عین حال، باقیمانده آن از تیونر بیرون نریزد و باعث کثیف شدن ساز نشود. این روش، روغن‌کاری کامل و صحیح کل مکانیزم تیونر را تضمین می‌کند و باعث عملکرد بی‌نقص و دقیق آن تا مدت‌ها می‌شود. با اینکه این روش را می‌توان تمیزترین راه برای روغن‌کاری تیونر دانست، اما پیشنهاد می‌کنیم در حین انجام آن، یک تکه پنبه یا یک چوب پنبه در زیر تیونر بگیرید تا از ریختن قطرات روغن جلوگیری کنید!
اما تیونرهای ریخته‌گری و بسته (sealed)، ساختار فیزیکی به‌کلی متفاوتی از تیونرهای دنده باز دارند و برای روغن‌کاری آنها باید روشی کاملاً متفاوت را پیش گرفت. در گذشته، تیونرهای ارزان‌قیمت موجود بر روی سازهای میان‌رده و مبتدی، به کیفیت و دقت پایین خود معروف بودند و معمولاً دلیل اصلی پایداری پایین کوک در یک گیتار آکوستیک و الکتریک، همین تیونرها بودند. بعدها، شرکت‌هایی همچون گوتو (Gotoh)، گروور (Grover) و شالر (Schaller)، با ارائه تیونرهایی بسیار خوش‌ساخت‌تر با دنده‌های ساخته‌شده از فلزات مستحکم‌تر و همچنین بدنه‌ای کاملاً بسته، این مشکل را حل کردند و تیونرهایی باکیفیت را با قیمتی مناسب‌تر در اختیار نوازندگان قرار دادند. همانطور که اشاره شد، این تیونرها ساختاری کاملاً بسته و پلمپ دارند که با گریسی غلیظ پر شده است و دنده‌های آنها به‌طور دائمی در این گریس غوطه‌ور است و همیشه به روان‌ترین شکل ممکن به حرکت درمی‌آید. این تیونرها قابلیت باز شدن ندارند و در بسیاری از موارد، پس از گذشت سالها و بعضاً حتی دهه‌ها کار بدون سرویس و نگهداری، هنوز هم به‌نحو احسن و همچون روز اول به کار خود ادامه می‌دهند. اما در برخی از نمونه‌های این دسته از تیونرها، صفحه پوشاننده بخش پشتی بدنه ممکن است از بدنه جدا شود و دنده‌ها و گریس آنها را در معرض هوا قرار دهد. این امر احتمالاً باعث می‌شود که این تیونرها نیز همچون نمونه‌های دنده باز، بسیار به گرد و غبار حساس شوند و از آنجا که روان‌کننده آنها از نوع گریسی چسبناک است، به‌سرعت عملکرد روان خود را از دست بدهند.
در چنین مواردی، ما معمولاً تیونر را به‌شکل کامل از بدنه ساز جدا می‌کنیم و آن را به بهترین نحو ممکن تمیز می‌کنیم. یک دستگاه شوینده مافوق صوت گرم‌شونده، همچون قطعه‌شوی‌های صنعتی می‌تواند وسیله‌ای بسیار مناسب برای تمیز کردن عمقی تیونرها باشد؛ اما از آنجایی که این وسیله قیمتی بسیار بالا دارد و احتمالاً در خانه یا کارگاه شما یافت نمی‌شود، راه ساده‌تر، غوطه‌ور کردن تیونر به‌مدت چند ثانیه در آب جوش و سپس، پاک کردن عمقی و دقیق آن به‌وسیله یک مسواک کهنه است.
در مرحله بعدی و پس از تمیز کردن تیونر، باید آن را مجدداً به‌طور کامل مونتاژ کرده و بر روی ساز نصب کنید. برای روان‌کاری مجدد تیونرهای بسته یا همان سیلد، پیشنهاد ما استفاده از یک گریس با وزن متوسط است. گریس‌های آبی و یا سبز-آبی بر پایه لیتیوم، گزینه‌ای عالی برای این کار هستند و اگر بتوانید یک گریس حاوی PTFE (تفلون) نیز پیدا کنید که چه بهتر! اما همان گریس سفیدرنگ عادی که می‌توان آن را به‌آسانی در ابزارفروشی‌ها یا فروشگاه‌های لوازم خودرو پیدا کرد نیز می‌تواند گزینه‌ای کاملاً قابل قبول و کارراه‌انداز در این راستا باشد و مطمئناً عملکردی روان را برای تیونرهای شما به ارمغان می‌آورد. توجه داشته باشید که در پر کردن محفظه تیونرها با گریس زیاده‌روی نکنید تا عملکرد تیونر بعدها به دلیل فشردگی محفظه دچار مشکل نشود. همچنین پس از افزودن گریس، حتماً پلاک پوشاننده دنده‌های تیونر را بر سر جایش بگذارید تا فضای تیونر مجدداً بسته شود و گرد و خاکی وارد آن نشود. اما اگر به هر دلیلی امکان نصب دوباره این قطعه را بر روی تیونرهای خود ندارید، بهتر است که روان‌کاری آنها را به روش یک تیونر دنده باز، یعنی با استفاده از روان‌کننده‌های خشکی که پیش‌تر معرفی کردیم، انجام دهید.
سومین نوع رایج از تیونرها، نمونه‌هایی هستند که بخش پشتی آنها، با یک صفحه فلزی یکپارچه پرسی پوشیده شده است و هیچ راه آسانی برای دسترسی به دنده‌های آنها وجود ندارد. مشهورترین سازنده این تیونرها را می‌توان شرکت کلوسن (Kluson) دانست که محصولات آن تا دهه‌ها در گیتارهای شرکت فندر (Fender) و بسیاری از گیتارهای آکوستیک از برندهای معتبر به‌کار می‌رفت. این تیونرها در آن صفحه پرس‌شده فلزی خود، به یک حفره کوچک مجهز هستند که دقیقاً در محل تلاقی دنده مارپیچ و پینیون‌شان قرار گرفته است و می‌توان از آن برای تزریق روغن به مکانیزم آنها بهره گرفت. اما این حفره با وجود اندازه کوچک خود، می‌تواند مقداری غافلگیرکننده از گرد و خاک و چرک را از خود عبور دهد و وارد مکانیزم تیونر کند. به‌دفعات پیش آمده است که نمونه‌هایی قدیمی‌تر از این تیونرها را باز کرده‌ایم و در آنها، با مقداری بسیار زیاد از گرد و خاک، مشابه با یک تیونر دنده باز وینتج روبرو شده‌ایم! اما در هر صورت، اگر گیتار شما به این نوع از تیونر مجهز است و چرخش گوشی‌های آنها به‌شکلی روان و نرم صورت نمی‌گیرد، احتمالا تزریق یک قطره روغن از طریق حفره پشتی آنها می‌تواند مکانیزم‌شان را به‌خوبی روان کرده و این مشکلات را به‌کلی حل کند. اما اگر تیونر ساز به‌کلی گیر کرده است یا کار با آن بسیار دشوار شده است، احتمالا نیاز است که آن را به‌کلی از گیتار جدا کنید و به‌صورت اساسی، تمیزکاری و سرویس کنید.
از آنجایی که در حال بحث درباره نگهداری از تیونرهای گیتار آکوستیک و سرویس آنها هستیم، بیایید یک مشکل همه‌گیر دیگر که تیونر بسیاری از گیتارهای قدیمی‌تر با آن مواجه هستند را نیز مورد بررسی قرار دهیم: ترک خوردن یا پوسیدگی گوشی‌های کوک.
بسیاری از تیونرهای وینتج و قدیمی دچار چنین مشکلی می‌شوند و کوک کردن ساز را بسیار دشوار می‌کنند. ما نیز تجربه کار با گیتارهایی قدیمی را داریم که گوشی کوک آنها تنها با کمی چرخیدن به‌کلی شکسته و از تیونر جدا شده است. این امر به دلیل افت کیفیت پلاستیک استفاده‌شده در این قسمت و پوسیدن آن بر اثر سالها قرارگیری در معرض تغییرات دما و رطوبت رخ می‌دهد و چندان ارتباطی با کیفیت ساخت و قیمت گیتار آکوستیک یا الکتریک شما ندارد. باید بگوییم که هیچ راه‌حل ساده‌ای برای بازسازی این گوشی‌های کوک وجود ندارد و تنها راه این است که یک ست گوشی کوک نو برای ساز خود خریداری کنید. چندی از شرکت‌های سازنده قطعات یدکی گیتار همچون کمپانی استومک (StewMac)، گوشی‌های کوک خاصی را طراحی کرده‌اند که می‌توانید آنها را بر روی میله گوشی کوک ساز خود قرار دهید و با حرارت دادن به آنها، همچون یک محافظ وارنیش سیم و کابل، آنها را بر روی میله تیونر بچسبانید و محکم کنید. این دسته از گوشی‌ها را می‌توان کاربردی‌ترین نوع این وسیله برای تیونرهای وینتج دانست و با استفاده از آنها، می‌توانید آسان‌ترین روش نصب یک گوشی کوک بر روی تیونر را تجربه کنید. برای نصب این گوشی‌های نو بر روی تیونر ساز خود، باید نخست میله تیونر را از تکه‌های باقیمانده از گوشی کوک قبلی به‌کلی پاک کنید و سپس، آن را با استفاده از یک فندک، هویه یا مشعل کوچک داغ کنید. سپس، با فشار دادن گوشی کوک از محل حفره آن بر روی این میله، آن را به‌شکل قالب میله تیونر در می‌آورید و به این شکل، پس از این که میله و گوشی به‌خوبی سرد شوند، محکم به یکدیگر چسبیده‌اند.
نکته آخری که در رسیدگی به تیونرهای گیتار خود و سرویس آنها باید مورد توجه قرار دهید، بوش‌های تیونر است. این بوش‌ها، در واقع حلقه‌هایی فلزی هستند که در حفره محل اتصال تیونر در بخش جلویی هداستاک (سردسته) ساز قرار می‌گیرند تا محل نصب سیم در تیونر به‌شکلی مستحکم‌تر در هداستاک در جای خود قرار گیرد. در تیونرهای قدیمی‌تر، این قطعه در اکثر تیونرها وجود دارد و در تیونرهای قدیمی‌تر، برای نصب آن بر روی سردسته، تنها کافیست که آن را در حفره تیونر بفشارید. اما در تیونرهای جدیدتر این قطعه به رزوه مجهز است و همچون یک پیچ از بخش جلویی سردسته ساز، به ورودی تیونر متصل می‌شود. در نتیجه، برای نصب این نوع از بوش تیونر، باید از یک آچار استفاده کنید. نوع فشاری این قطعه، استحکام چندانی در جای خود ندارد و ممکن است که در حین تعویض سیم و در موقعیتی حساس، از جای خود خارج شود و به زمین سقوط کند. اندازه کوچک این قطعه باعث می‌شود که یافتن آن بر روی زمین نیز بسیار دشوار باشد و احتمالاً پس از افتادن از گیتار، باید زمانی طولانی را به یافتن آن اختصاص دهید!
در نتیجه، اگر قصد دارید به هر دلیلی تیونرهای گیتار آکوستیک یا الکتریک خود را باز کنید، همواره اطمینان حاصل کنید که بوش‌های تیونرهای آن با استحکام سر جای خود قرار گرفته‌اند و در صورتی که این بوش‌ها از نوع فشاری هستند و چندان در سر جای خود محکم نیستند نیز یک کیسه پلاستیک را بر روی سردسته گیتار خود قرار دهید تا در صورت خارج شدن این قطعات از جایشان بتوانید آنها را درون این کیسه نگه دارید. همچنین پیشنهاد می‌کنیم حتی اگر بوش‌های تیونرهای گیتار شما از نوع پیچی است نیز آنها را به‌شکل مرتب مورد بازبینی قرار دهید. حتی این نوع از بوش تیونر نیز در بسیاری از اوقات می‌تواند در سر جای خود لقی بسیاری داشته باشد و باعث بروز مشکلاتی بسیار در ساز شما شود. در صورتی که این بوش‌ها به‌شکل کامل در سر جای خود قرار نگیرند و لق باشند، واشر قرارگرفته در زیر آنها در حین نوازندگی به ارتعاش درمی‌آید و می‌تواند صداهایی ناخوشایند تولید کند که یافتن آن کاری بسیار طاقت‌فرسا برای تعمیرکاران گیتار خواهد بود! همچنین توجه داشته باشید که این نوع از بوش‌های تیونر را بیش‌ازحد سفت نکنید؛ زیرا ممکن است که به این شکل، به فینیش هداستاک گیتار خود صدمه بزنید یا حتی باعث ترک خوردن چوب آن شوید. در واقع، در زمان نصب این بوش‌ها تنها کافیست تا آنها را به‌وسیله یک آچار، تا زمانی که دیگر به‌وسیله دست قابل چرخاندن نباشند در سر جایشان سفت کنید. تقریباً تمامی این بوش‌ها در تیونرهای جدیدتر، با آچار ۱۰ میلی‌متری سازگار هستند. پیشنهاد می‌کنیم که در زمان روغن‌کاری تیونرهای ساز خود، خصوصاً تیونرهای قدیمی‌تر پشت باز با بوش‌های فشاری، یک قطره بسیار کوچک از روغن را نیز در محل اتصال این بوش‌ها به بخش نگهدارنده سیم در تیونر بریزید. بهتر است که این قطره روغن، در موقعیت ساعت شش این بوش، یعنی پایین‌ترین نقطه آن ریخته شود تا بیشترین تأثیر را در عملکرد آن داشته باشد.
امیدواریم که با مطالعه این مطلب، زین پس بتوانید بدون نیاز به کمک یک تعمیرکار گیتار، به تیونرهای ساز خود رسیدگی کنید.
آیا شما تا کنون تیونرهای ساز خود را سرویس کرده‌اید؟ در این صورت، این قطعه در گیتار آکوستیک شما از چه نوعی بوده است و آیا پروسه نگهداری از آن آسان بوده است؟ از نظر شما، چه نوعی از تیونر از دقیق‌ترین و بهترین عملکرد برخوردار است؟ از شما دعوت می‌کنیم که پاسخ خود به این سوالات را در بخش نظرات همین مطلب، با ما و مخاطبین گیتار ایران در میان بگذارید.
منبع: Acoustic Guitar Magazine
نویسنده: Martin Keith
مترجم: امیر تولی