آموزش, مقالات, مقالات گیتار
نحوه تمیز کردن فرت‌بورد گیتار
ژانویه
تمیز کردن فرت‌بورد، یکی از بخش‌های مهم و البته اندکی پُرخطر فرایند رسیدگی به گیتار است. ما در طی سالهایی که در زمینه تعمیرات گیتار مشغول فعالیت بوده‌ایم، تجربه تعمیر سازهایی را داشته‌ایم که فرت‌بورد آنها بر اثر رویکرد اشتباه صاحبشان در فرایند تمیزکاری و نگهداری، آسیب‌هایی جدی دیده است. در واقع، فرت‌بورد برخی از این سازها به دلیل تمیز کردن بیش‌ازحد، اعمال فشار زیاد دست و یا زیاده‌روی در استفاده از محلول‌های تمیزکننده، آسیب دیده بود و فرت‌بورد برخی دیگر، جرم‌گرفته و بسیار کثیف بودند و به دلیل عدم رسیدگی، دچار آسیب شده بودند! به نظر ما، فارغ از قیمت گیتار آکوستیک یا الکتریک شما و اینکه ساز مورد نظر چقدر گران‌قیمت یا ارزان‌قیمت است، این مسئله بسیار ناگوار و ناراحت‌کننده است.
چند وقت پیش، فردی چنین سوالی را در وب‌سایت ما مطرح کرده بود: «من اخیراً گیتار آکوستیک خود را برای سرویس و ستاپ نزد یک فرد متخصص برده بودم و او ادعا می‌کرد که علاوه بر ستاپ گیتارم، فرت‌بورد آن را نیز تمیز کرده است. اما نتیجه کار او به هیچ وجه چشم‌نواز نبود و ساز من را زشت کرده بود. او گفت که برای تمیز کردن فرت‌بورد گیتار من از محلول تمیزکننده و پس از آن، از روغن لیمو استفاده کرده است. به نظر شما راه صحیح تمیز کردن فرت‌بورد گیتار چیست؟»
از آنجایی که برجسته‌ترین نکته این سوال، استفاده از محلول برای تمیز کردن فرت‌بورد بود، نخست به همین مبحث می‌پردازیم. در واقع، در تمیز کردن فرت‌بورد گیتار، استفاده از هیچ‌گونه محلول تمیزکننده غیرتخصصی و شیمیایی پیشنهاد نمی‌شود؛ زیرا به‌کارگیری این مواد، می‌تواند باعث آسیب دیدن فینیش فرت‌بورد گیتار شود. اما علاوه بر این امر، محلول‌های نامناسب می‌توانند حتی ساختار و استحکام فرت‌های گیتار شما را نیز تحت تأثیر قرار دهند.
بسیاری از سازندگان گیتار، برای نصب نهایی فرت‌های ساز بر روی فرت‌بورد آن، از چسب استفاده می‌کنند. برخی از محلول‌ها با ساختار شیمیایی خاص خود، ممکن است که از اطراف فرت‌ها به پایه آنها نفوذ کنند و طی واکنش با چسب متصل‌کننده فرت‌ها، آن را حل کنند و استحکام اتصال فرت به فرت‌بورد را از بین ببرند. همچنین اگر این بخش از ساز شما به حاشیه‌کاری یا اینلی مزین است، این محلول‌ها می‌توانند آنها را نیز در جای خود لق کنند یا به‌کلی در خود حل کرده و از بین ببرند! این اتفاق در صورتی که اینلی‌های ساز شما از جنس سلولوئید (celluloid) باشند، تقریباً حتمی است!
از نظر ما، هیچ ماده‌ای جز پولیش مخصوص فرت‌بورد و آب صابونی ولرم نباید برای تمیز کردن فرت‌بورد گیتار استفاده شود و مطمئن باشید در تمیز کردن این بخش از ساز، هیچ نیازی به محلول‌های شیمیایی قدرتمند نیز نخواهید داشت. حتی همین مواد، یعنی آب صابونی و پولیش مخصوص فرت‌بورد نیز باید بسیار محتاطانه مورد استفاده قرار گیرند تا هیچ بخشی از گیتار شما در پروسه تمیزکاری آسیب نبیند.
تأکید داریم که به‌طور کلی، در صورتی که یک تعمیرکار حرفه‌ای گیتار نیستید و تا کنون به‌ندرت به تمیز کردن ساز خود پرداخته‌اید، از به‌کارگیری محلول در تمیز کردن فرت‌بورد گیتار خود به‌کلی پرهیز کنید؛ اما اگر قصد دارید برچسب‌ها و یا نوار چسب‌هایی کهنه را از سطح فرت‌بورد گیتار جدا کنید و آب صابونی توانایی پاک کردن آنها به‌شکل تمیز و کامل را ندارد، بهترین و امن‌ترین محلول برای این کار از نظر ما، نفتا است. این ماده توانایی حل کردن چسب و مواد به‌کاررفته در فینیش ساز را ندارد و به همین دلیل، استفاده از آن در تمیز کردن فرت‌بورد، تهدیدی برای سلامتی آن نخواهد بود.
زمانی که گیتاری بسیار کثیف با فرت‌بوردی جرم‌گرفته و پر از گرد و خاک به دست ما می‌رسد، معمولاً پیش از انجام هر کاری، تا جایی که می‌توانیم این جرم‌ها را با احتیاط زیاد و به‌وسیله یک شیء تیز از فرت‌بورد جدا می‌کنیم. این روش در صورت بی‌دقتی ممکن است که باعث بروز خط و خش بر روی فرت‌بورد ساز شود؛ پس پیشنهاد می‌کنیم برای انجام آن، از یک ابزار ایمن استفاده کنید. یک ابزار بسیار کاربردی، ایمن و در دسترس برای این منظور، یک چوب بستنی است که بخش انتهایی آن به‌شکلی مربعی و کاملاً صاف بریده شده باشد. شما می‌توانید از این ابزار ساده همچون یک مغار بر روی سطح فرت‌بورد استفاده کنید و به‌وسیله آن، میزانی قابل توجه از جرم را بدون آسیب زدن به چوب فرت‌بورد از آن جدا کنید.
پس از این مرحله، ما به سراغ استفاده از تمیزکننده‌های عاری از سیلیکون مخصوص گیتار، همچون Dunlop Formula 65 می‌رویم. این مواد نقشی بسیار مفید در نرم کردن و جداسازی جرم‌های باقی‌مانده در سطح فرت‌بورد دارند و می‌توان پس از اعمال آنها بر روی فرت‌بورد، جرم‌های باقی‌مانده بر روی این بخش از گیتار را تنها با یک دستمال به‌کلی پاک کرد.
دسترسی به گوشه‌های تنگ و کوچک در محل اتصال فرت‌ها به فرت‌بورد و تمیز کردن آنها می‌تواند با استفاده از یک دستمال کمی دشوار باشد؛ به همین دلیل، ما برای تمیز کردن این بخش، از یک مسواک کهنه استفاده می‌کنیم تا به‌آسانی به تنگ‌ترین بخش‌های فرت‌بورد نیز دسترسی پیدا کنیم.
از نظر ما، مسواک و خصوصاً نمونه‌های کوچکتر آن، بهترین وسیله برای دسترسی به نقاط تنگ فرت‌بورد و تمیز کردن آنها به‌شکل کامل هستند. در صورت نیاز، شما می‌توانید موهای مسواک را به‌وسیله قیچی، در شکل مورد نظر خود کوتاه کنید و با کاهش طول و افزایش سختی آنها، تمیز کردن فرت‌بورد را برای خود تسهیل کنید.
اگر فرت‌بورد گیتار شما بسیار کثیف و جرم‌گرفته است، به احتمال زیاد خود فرت‌های گیتار نیز با یک لایه از جرم پوشیده شده‌اند و نیازی مبرم به تمیزکاری و پولیش دارند. اما این بخش از تمیزکاری فرت‌بورد، حساس‌ترین بخش آن است و بسیاری از افراد، حتی برخی از تعمیرکاران حرفه‌ای گیتار نیز در حین انجام این کار، آسیب‌هایی جزئی را به گیتار وارد می‌کنند.
به نظر برخی از تعمیرکاران گیتار، بهترین وسیله برای پولیش کردن فرت‌ها، پشم فلز (steel wool) با زبری ۰۰۰۰ است که قیمتی بسیار پایین دارد، یافتن آن در ابزارفروشی‌ها آسان است و با استفاده از آن، می‌توان فرت‌های گیتار را برق انداخت. انعطاف‌پذیری این نوع از پشم فلز نیز باعث می‌شود که به‌خوبی با قوس فرت‌های ساز منطبق شود و هیچ گوشه و شیاری از فرت‌ها را پولیش‌نخورده باقی نگذارد. اما پشم فلز چند نقطه ضعف اساسی نیز دارد که باعث شده است امروز بسیاری از تعمیرکاران گیتار دیگر از آن استفاده نکنند. یکی از نقاط ضعف اصلی استفاده از پشم فلز در سنباده‌کاری، تولید ذرات بسیار ریز فلز و معلق شدن آنها در هواست؛ ذراتی که می‌توانند وارد سیستم تنفسی شما شوند و سلامت شما را به‌شکلی جدید تهدید کنند. اما علاوه بر این مشکل، این ذرات که در واقع تراشه‌های فلز فرت‌های ساز شما و تکه‌هایی از پشم فلز هستند، به‌سرعت و با شدت به سطوح مغناطیسی اطراف خود می‌چسبند و نزدیک‌ترین سطح مغناطیسی به آنها نیز در این شرایط طبیعتاً پیکاپ‌های گیتار است! برخی از پیکاپ‌ها، با قرار گرفتن در معرض ذرات فلز دچار تداخل سیگنال می‌شوند و پوشیده شدن سطح قطبک‌هایشان با این ذرات، می‌تواند حتی آسیب‌هایی جبران‌ناپذیر نیز به آنها وارد کند.
اما مهمترین و واضح‌ترین نقطه ضعف استفاده از پشم فلز برای پولیش کردن فرت‌های گیتار، خط انداختن چوب فرت‌بورد گیتار به‌شکل میکروسکوپی است! در واقع، پشم فلز به دلیل ساختار سخت خود نسبت به چوب، خطوطی بسیار ریز و عمود بر بافت چوب فرت‌بورد بر روی آن می‌اندازد که در نور اتاق و شرایط عادی قابل مشاهده نیستند؛ اما اگر بدانید که باید در این بخش به دنبال چه باشید و نوری مناسب نیز بر روی گیتارتان افتاده باشد، می‌توانید این خطوط را به‌شکلی واضح مشاهده کنید!
بنابراین، اگر می‌خواهید برای پولیش کردن فرت‌های گیتار از پشم فلز استفاده کنید، اکیداً توصیه می‌کنیم که چوب فرت‌بورد را با یک پوشش مستحکم بپوشانید. از نظر ما، بهترین وسیله برای انجام این کار، نوار چسب نسبتاً ضخیم است. پوشاندن تمام بخش‌های فرت‌بورد به‌وسیله نوار چسب، کاری زمان‌بر و نسبتا دشوار است؛ اما نتیجه آن، کاملاً ارزش زمان صرف‌شده را دارد و می‌توانید پس از این کار، با خیال راحت و بدون نگرانی از آسیب زدن به فرت‌بورد، به برق انداختن فرت‌های گیتار به‌وسیله پشم فلز بپردازید! همچنین برخی از شرکت‌های تولیدکننده تجهیزات مربوط به تعمیر و سرویس گیتار، روکش‌های نواری آماده مخصوص پوشاندن فرت‌بورد را نیز تولید می‌کنند که می‌توانند کار شما را در پولیش فرت‌های گیتار بسیار آسان کنند. اما نکته اینجاست که این وسیله در بازار ایران به‌سختی پیدا می‌شود و برای یافتن آن، باید کفش آهنی به پا کنید! اگر زمان کافی برای پیدا کردن این وسیله را ندارید و یا نمی‌خواهید آن را خریداری کنید، می‌توانید یک تکه پلاستیک بلند شفاف را به اندازه دسته ساز خود ببرید و در میان آن نیز شیارهایی به فاصله و اندازه فرت‌های ساز ایجاد کنید و به این شکل، خودتان یک کاور فرت عالی بسازید.
اما به‌طور کلی و به دلایل ذکرشده، ما سالهاست که دیگر از پشم فلز برای پولیش کردن فرت‌های گیتار استفاده نمی‌کنیم و اخیراً به سراغ استفاده از پد‌های زبر سبزرنگ و طوسی‌رنگ همچون اسکاچ برای این کار رفته‌ایم. همچنین، ما و بسیاری از تعمیرکاران دیگر، از یک سنباده با زبری پایین در یک سطح مقعر و پد‌های زبر موسوم به بافر با پشتی اسفنجی که به‌عنوان سوهان نرم ناخن به فروش می‌رسند نیز در کنار موارد بالا، برای پولیش کردن فرت‌های گیتار استفاده می‌کنیم و از نظر ما، این وسایل نیز می‌توانند عملکردی عالی در برق انداختن فرت‌ها، با آسیبی حداقلی به فرت‌بورد داشته باشند. از نظر ما اما بهترین وسیله برای انجام این کار، همین پد‌های سوهان ناخن هستند که قیمتی پایین و انعطاف کاربری بسیار بالایی دارند. برخی از این سوهان‌ها در هر وجه خود به یک سنباده با میزان زبری متفاوتی مجهز هستند که استفاده از آنها به‌صورت ترکیبی، می‌تواند جلایی بی‌نظیر به فرت‌ها ببخشد. البته فراموش نکنید که حتی در استفاده از این وسیله نیز باید حتماً فرت‌بورد خود را با یک نوار یا پوشش پلاستیکی بپوشانید تا از آسیب دیدن آن جلوگیری کنید. همچنین مراقب میزان فشار دست خود روی فرت‌ها باشید و با احتیاط بسیار زیاد فرت‌ها را پولیش کنید.
مرحله آخر در پروسه تمیزکاری و رسیدگی به فرت‌بورد گیتار، روغن‌کاری آن است. اما زیاده‌روی در همین کار به‌ظاهر بی‌ضرر نیز می‌تواند آسیب‌هایی جبران‌ناپذیر به فرت‌بورد وارد کند!
روغن‌کاری فرت‌بورد کاری لذت‌بخش است و انجام دادن آن باعث می‌شود که چوب فرت‌بورد گیتار، تیره‌تر، سالم‌تر و براق‌تر به نظر برسد و ساز شما نیز بسیار زیباتر شود. یک فرت‌بورد که به‌تازگی روغن‌کاری شده است، در حین نوازندگی نیز در زیر دستانتان حسی لطیف و صیقلی دارد و نوید امکان نوازندگی با سرعتی بالاتر را به شما می‌دهد.
به همین دلایل قابل درک نیز بسیاری از افراد، در روغن‌کاری فرت‌بورد گیتار خود زیاده‌روی می‌کنند تا همواره ظاهر گیتار خود را زیبا نگه دارند و حس نوازندگی آن را نیز بهبود دهند. زیادی‌روی در روغن‌کاری فرت‌بورد می‌تواند هم در میزان روغن اعمال‌شده بر روی فرت‌بورد و هم در تعداد دفعات روغن‌کاری در یک بازه زمانی مشخص صورت گیرد.
در سازهای نو که چوب فرت‌بورد آنها به‌تازگی و به‌وسیله کوره خشک شده است، ما پس از خارج کردن ساز از جعبه، یک دستمال نرم و بدون پرز را به میزانی از روغن آغشته می‌کنیم که با کشیدن آن بر روی فرت‌بورد، رنگ تمامی بخش‌های چوب به‌شکل یکدست تغییر کند.
گیتارهای استفاده‌شده و قدیمی‌تر معمولاً در طی سالهایی که مورد استفاده قرار گرفته‌اند، میزانی قابل توجه از چربی دستان نوازنده را به چوب فرت‌بورد خود جذب کرده‌اند و به همین دلیل، برای روغن‌کاری فرت‌بورد آنها، به هیچ وجه نیازی به میزانی بیشتر از میزان مذکور نخواهید داشت.
برخی از نوازندگان و حتی تعمیرکاران گیتار، یک دستمال پارچه‌ای را در روغن لیمو خیس می‌کنند و به‌وسیله آن، یک لایه بسیار غلیظ و ضخیم از روغن را بر روی فرت‌بورد اعمال می‌کنند که پس از برخورد با سطح فرت‌بورد، از روی آن به پایین چکه می‌کند! بخش عمده این روغن باید پیش از نصب سیم، به‌وسیله یک دستمال خشک پاک شود تا امکان نوازندگی با ساز وجود داشته باشد! علاوه بر این که این روش روغن‌کاری فرت‌بورد گیتار، به‌واقع تلف کردن منابع و نوعی اسراف است، هیچ کمکی هم به افزایش مقاومت ساختار چوب فرت‌بورد در برابر تغییرات رطوبتی در فصول مختلف سال نمی‌کند و می‌تواند عوارض جانبی دیگری را نیز به دنبال داشته باشد. یکی از این عوارض، لق شدن فرت‌های ساز است. در واقع، اعمال مقداری بیش‌ازحد از روغن بر روی فرت‌بورد، ممکن است باعث نفوذ روغن به پایه فرت‌ها، حل شدن چسب آنها و لق شدن فرت‌ها شود. همچنین روغن نیز همچون انواع محلول، ممکن است که به زیر اینلی‌های فرت‌بورد شما نیز نفوذ کند و باعث لق شدن آنها نیز بشود.
علاوه بر این موارد، روغن اضافه موجود بر روی سطح فرت‌بورد، رفته‌رفته بر روی سطح سیم‌های گیتار شما خواهد نشست و با گذاشتن تأثیری مشابه تأثیر چربی پوست دست در ساختار سیم گیتار، باعث کاهش طول عمر و کیفیت صدای آن می‌شود. در نهایت و حتی بدون در نظر گرفتن تمامی این موارد نیز اعمال روغن بیش‌ازحد بر روی فرت‌بورد، باعث کثیف‌کاری در گیتار شما می‌شود و بیش از آن که تأثیری مثبت داشته باشد، می‌تواند تجربه‌ای کلافه‌کننده را برایتان رقم بزند!
تمیز کردن و رسیدگی به فرت‌بورد گیتار، می‌تواند کاری سرگرم‌کننده و جذاب باشد و آسان‌ترین حالت انجام آن، زمانی است که در حال تعویض سیم‌های گیتار هستید و سیمی بر روی آن نصب نشده است. اگر شما نیز جزو افرادی هستید که خود سیم گیتارشان را عوض می‌کنند، می‌توانید همزمان با تعویض سیم ساز، به فرت‌بورد ساز نیز رسیدگی کنید. این امر، یکی از دلایلی است که توصیه می‌کنیم سیم‌های گیتار را یکی‌یکی تعویض نکنید و همگی سیم‌ها را به‌صورت همزمان از گیتار جدا کنید.
پیشنهاد می‌کنیم اگر یک گیتاریست هستید، حتماً حداقل یک بار تمیز کردن و روغن‌کاری فرت‌بورد گیتار را امتحان کنید. اما در تمام مراحل تمیزکاری و روغن‌کاری ساز، توصیه‌های ذکرشده در این مطلب را به خاطر داشته باشید تا سلامت گیتار ارزشمند خود را برای مدت زمانی طولانی‌تر تضمین کنید!
آیا شما تا کنون فرت‌بورد یک گیتار الکتریک، آکوستیک یا بیس را تمیز و یا روغن‌کاری کرده‌اید؟ در این صورت، از چه وسایل و موادی برای انجام این کار استفاده کرده‌اید؟ از شما دعوت می‌کنیم که پاسخ خود به این سوالات را در بخش نظرات همین مطلب، با ما و مخاطبین گیتار ایران در میان بگذارید.
منبع: Acoustic Guitar Magazine
نویسنده: Martin Keith
مترجم: امیر تولی
